گزارش وقایع انقلاب و عدم کنترل و شناخت دولت

سند شماره (۷)
محرمانه
از: سفارت آمریکا در تهران
تاریخ: ۲۴ ژانویه ۱۹۷۸ - ۴ بهمن ۱۳۵۶
به: وزیر امور خارجه واشنگتن دی - سی.
مرجع: (A ) - تهران ۰۵۴۸ (B ) - ۰۳۸۹
(C ) - تهران ۰۶۶۵ (D ) - ۷۷ تهران ۱۲۴
موضوع: مذهب و سیاست - قم و عواقبش
خلاصه متن: آشوب‌های مذهبی در طول آخر هفته ۱۵- ۱۴ ژانویه به طرز گسترده ای وجود داشت.
مصاحبه آقای شریعتمداری با سه خبرنگار خارجی آشکارا و بی سابقه تکذیب عمومی اظهارات و بیانیه‌های دولتی بود. به عنوان ماحصل رویدادهای قم می‌توان گفت، این حرکت سیاسی مذهبیون، سازمان یافته ترین و پرتوان ترین و شکل یافته ترین جنبش آنان از سال ۱۹۶۳ تاکنون بوده. مسلمانان به طور کلی صرف نظر از بعد تقدیس متحد شده اند. دولت ایران تظاهر می‌کند که هنوز مقدار نسبتاً قابل توجه وقایع پیش بینی نشده در طول مبارزات وجود دارد که ممکن است ورق را به نفع دولت برگرداند. (پایان خلاصه متن)

۱- توضیحاتی که ذیلاً خواهید دید شرح وقایعی است که از تماس‌هایی که با ایرانیان نزدیک به رهبران مذهبی اخذ شده است، یا از دو خبرنگاری (از سه خبرنگار) که با آقای شریعتمداری یا سایر رهبران مذهبی - مصاحبه کرده اند. ارزیابی و تشخیص سفارت از وقایع مهم و پرمعنی قم و نیز عواقب آن در پاراگراف ۶ تا ۹ داده شده است.
۲- اخبار کاملی که به دست ما رسیده است حکایت از آن دارد که در ۱۵- ۱۴ ژانویه تظاهرات وسیع مذهبی در مشهد - آبادان - اهواز - دزفول - خرمشهر - شوشتر - زنجان و یا شاید شهرهای دیگر دیده شده است. بازار اهواز به مدت ۲ روز بسته بود. نیز گزارش گردید که ۵۰ شهروند اهوازی به زور از محل سکونت خود به قم تبعید شده اند و این امر بدنبال شرکت آنان در تظاهرات صورت گرفته است.
شایعات تأیید نشده حاکی از این است که تعدادی از مردم شهر کشته شده اند و نیز در نقاط دیگر هم تعدادی مجروح وجود داشته است. شایعه تأیید نشده ای در تهران حاکی از آن است که سه نفر از مردم به دنبال مجروح شدن در دانشگاه صنعتی آریامهر کشته شده اند. (۱۱ و ۱۲ ژانویه) به نظر می‌رسد بسیاری از ایرانیان از باور کردن گزارشات مربوط به وقایع مذهبی مندرج در روزنامه‌ها دست برداشته اند و آن را ضد تظاهرات که ملهم از دولت است، تلقی می‌کنند.
۳- به نظر می‌رسد خبرنگارانی که با آیت اللّه شریعتمداری مصاحبه کرده اند تحت تأثیر صمیمیت او قرار گرفته اند.
آیت اللّه مایل به مصاحبه برای انتشار در روزنامه نبود، ولی نهایتاً قانع شد که اگر اظهارنظر ایشان با نامشان همراه نباشد برای مردم کمتر معنا خواهد داشت. شریعتمداری مستمراً تأکید می‌کرد که مایل نیست در زدوخوردها و کشمکش‌ها با مقامات دولتی درگیر شود. او گفت که او به بازار شهر دستور نداده است که بسته شوند و او رهبران مذهبی در هر شهر را تشویق کرده است که خودشان تصمیم بگیرند که چگونه مراسم یادبود آنهایی که در قم کشته شده اند، انجام یابد.
به هر حال بیانیه‌های شریعتمداری که در واشنگتن پست هم آمده است (۲۰ ژانویه) به عنوان یک مبارزه مستقیم با دولت ایران که مسلحانه روبروی مردم قم در تظاهرات اخیر ایستاده است، تلقی می‌شود.
۴- احترامی که از جانب سایر رهبران مذهبی (یا افراد روحانی که در مدرسه مذهبی شهر قم کار می‌کنند) در طول مصاحبه حضور داشتند، نسبت به شریعتمداری واضح و آشکار بود. رهبران مذهبی همگی توافق داشتند که پلیس بیش از حد لزوم خشونت به خرج داده و تیراندازی اش بسوی مردم کاملاً بدون انگیزه بوده است. آیت اللّه سؤالی مطرح کرد: (که البته سؤال به وسیله مخبرین گزارش نشده است) چرا پلیس از گاز اشک آور و یا از شلنگ آب پاش برای متفرق کردن مردم استفاده نکرد؟ شریعتمداری و هم‌قطارانش گفتند که جمعیت اصلی (اولیه) حدود ۵۰۰۰ نفر بوده اند. او گفت چیزی حدود ۳۰ نفر به طور پراکنده وقتی تیراندازی شروع شد، کشته شده اند و بعداً تعداد بیشتری کشته شده اند که جمعاً ۷۰ نفر کل آمار کشته شدگان وقایع اخیر است. (نظریه سفارت: گزارشاتی که سفارت از طریق خبرگزاری پارس دریافت کرده است، بعد از اولین خبرها، مبنی بر این بوده است که آمار کشته شدگان ۷۶ نفر است که این رقم به دستور دولت ایران به کار برده نشده است. به قضاوت ما رقم صحیح و درست تر همان آماری است که به وسیله گروه اطلاعاتی مخالفان گزارش شده است که ادعا می‌کند که ۱۴ نفر از کشته شدگان به طور رسمی شناسایی شده اند و علامت گذاری گردیده اند. (به یادداشت مذاکره جداگانه رجوع شود) این خبر اخیر از خبرهای قابل اطمینانی بوده است که سفارت به تازگی دریافت کرده است.
۵ - در ادامه بحث با خبرنگاران خارجی شریعتمداری همچنین عنوان کرده است که مساجد و مدارس علوم مذهبی اهواز به مدت ۵ روز بسته بوده اند و این به خاطر این است که در آنجا روحانیون اثر زیادی گذاشته اند. دو نفر از روحانیونی که به تازگی از استان خوزستان برگشته اند، از اثرات سازماندهی‌شان در آنجا سخن گفتند. برداشت خبرنگاران این بود که شریعتمداری به عنوان یک رهبر پیشرو در مقابل عکس العمل مردم در برابر دولت قرار دارد. سایر منابع سفارت او را یکی از ۸ رهبر بزرگ مذهبی ایران و یا احتمالاً بزرگترین و مهمترین آنها توصیف کرده اند. بعد از زندانی شدن آیت اللّه طالقانی و نیز تبعید تنی چند از رهبران مذهبی در پاییز امسال در واقع شریعتمداری مهمترین رهبر مذهبی ایران قلمداد می‌شود. کسی که اسلام اصلاح شده اواخر قرن نوزدهم و اوائل قرن بیستم را مطالعه کرده است.
خبرنگاران خارجی توسط افرادی که در حسینیه ارشاد مقام بالا و ارشد و سابقه داری دارند به آیت اللّه معرفی شده اند. حسینیه مرکزی است مذهبی که با شریعتمداری و دیگر آیت اللّه‌ها تماس دارد.
۶ - تحلیل سفارت: از نقطه نظر سیاسی جالب‌ترین قسمت مصاحبه شریعتمداری آن است که او اشاره به پوشش و حجاب زنان می‌کند. نیز عنوان می‌کند که اسلام مخالف اصلاحات ارضی نیست و اگر مخالفتی هست مربوط به روش اجرائی آن است که دولت اعضاء خاصی را برای انقلاب شاه و مردم در نظر گرفته است. دو نفر از واسطه‌های محلی ما که به امور و جریانات مذهبی آشنا هستند، اعتقاد دارند اگر شریعتمداری بتواند از این موقعیت که در حال حاضر دارد به عنوان محور اصلی گردهم آیی مخالفین مذهبی استفاده کند، می‌تواند جهت حرکت نهضت را به دست کسانی بدهد که تا به حال از مخالفت‌های سیاسی دور بوده و به مذهب ارتجاعی هم علاقه ندارند و اعضاء طبقه متوسط ایران هستند.
۷- در ماههای آتی سفارت سعی خواهد داشت که بر روی وظیفه ذاتاً دشوار یادگیری بیشتر درباره اجزای دینی جنبش مخالفین منجمله عقایدی که در حال حاضر هم مترقیون و هم مرتجعین آنها را باور دارند کار کنیم. به هر حال آنچه که واقعه قم و عواقب آن انجام داده است این بوده که مخالفت دینی را به جایگاه نمایان و برجسته تری در بین کسانی که تا اینجا از اعطای آزادی‌های اخیر نفع برده اند ارتقاء داده است. پیروزی‌های آیت اللّه‌ها و ملاها در ایجاد تجمعات در جواب به وقایع قم تحسین برانگیز است. هرچند برای آنها مشکل خواهد بود که در غیاب رویدادهای تبلورساز (تحقق بخش) دیگر، صرفاً برای مقاصد سیاسی، تظاهرات فوری برپا کنند. (تظاهرات قم به دنبال درج مقاله ای در روزنامه اطلاعات شروع شد که در آن مقاله به رهبر دینی و تبعیدی ایرانیان، خمینی، چند بار به طور پراکنده حملاتی شده بود) برای مثال در این مورد تردید وجود دارد که آیا در آینده نزدیک بتوانند جهت حمایت از یک قانون یا برای تظاهرات به نفع اصلاح قانون اساسی بسیج شوند. به هرحال ترکیب و آموزش بالقوه سیاست و مذهب چیزی است که شاه و دولت ایران را از خطر آمیزش روحانیت در سیاست آگاه کرده است.
۸ - به نظر می‌رسد نخستین علائم حاکی از آن است که دولت ایران قادر نبوده است، طبقه متوسط ایرانی را با این شعار که: تظاهرات مذهبی قم تلاش نومیدانه مرتجعین بوده است، به طرف خود جلب کند و آنها را به نفع خود بسیج نماید. با این وجود هستند کارگران، روستاییان، کسبه، کارمندان دولت، دانش آموزان و بعضی از روشنفکرانی که بنا به حس وظیفه شناسی به نفع دولت ایران تظاهرات کنند. ولی حتی این امر هم باعث نشده که طبقه متوسط ایرانی به دولت نزدیک شود. البته خطر بالقوه این است که امکان دارد دولت کنترل خود را روی عوامل مذهبی خود از دست بدهد.
در ظرف ۱۵ سال اخیر سیاست‌های ایران ذاتاً به سویی رهبری شده اند که رهبران مذهبی که خواستار تغییرات اساسی هستند، کاملاً از غیرمذهبیونی که طرفدار مدرنیزه شدن ایران هستند دور نگاه داشته شوند، چرا که نوع این برخورد مسلماً خطرناک خواهد بود و به این جهت باید حتماً از آن احتراز شود.
۹- بنابر آنچه گذشت، آمریکا و سایر دول خارجی خود را مستقیماً و یا غیرمستقیم در حمله به دولت ایران دخالت نداده اند. رگه تمایل به تنفر از بیگانه به طرز عمیقی در مسلمین اصلاح طلب دیده می‌شود. به هر حال مشکل بتوان پیش بینی کرد که وضع موجود تا چه حد قابل دوام است، مگر اینکه زمانی برسد که آیت اللّه‌های مترقی قادر به اعمال نفوذ باشند، و این نفوذ را به طرزی دقیق و اکید روی مقلدین خود (از طریق وضع مقررات سخت) پیاده کنند و این مسئله به خاطر تجارب گذشته محتمل به نظر می‌رسد.
خصوصاً اگر این وسط مارکسیست‌های اسلامی آب را گل آلود کنند.
سولیوان