مرگ شاه

یادداشت ویراستار

در 27 جولای 1980، شاه سابق ایران، محمدرضا پهلوی در قاهره از دنیا رفت. وزارت امور خارجۀ آمریکا با صدور بیانیه‌ای مرگ او را تأیید کرد.[1] رئیس‌جمهور انور سادات، اعلام کرد که دولت مصر برای شاه مراسم خاک‌سپاری شایسته‌ای برگزار می‌کند، ولی از کشورها یا هیئت‌های سیاسی برای حضور در این مراسم دعوت به عمل نمی‌آورد.

براساس گزارش سفیر ایالات متحده در مصر، آلفرد (روی[2]) آترتون، بیشتر اعضای هیئت‌های سیاسی و دیپلماتیک در این مراسم شرکت نخواهند کرد. برخی قصد دارند پرچم کشورشان را در حالت نیم‌افراشته قرار دهند و دیگران نیز تصمیم گرفته‌اند که پرچم را برافراشته نکنند. کارتر در قسمت حاشیۀ تلگرام آترتون نوشت: «آترتون، در مراسم شرکت نکن. پرچم آمریکا برافراشته نشود. کارتر.»[3]

گری سیک از شورای امنیت ملی، در 28 جولای خطاب به مشاور امنیت ملی رئیس‌جمهور، برژینسکی، این‌گونه نوشت که سفیر فرانسه و بریتانیا در این مراسم شرکت خواهند کرد. وی افزود:

«همان‌طور که مستحضر هستید، نظر من این بود که موضع ما درقبال اعزام آقای روی به مراسم خاک‌سپاری باید بدون توجه به نظر و تصمیم سایر هیئت‌های دیپلماتیک گرفته شود. من هرگز با ایدۀ پیروی از دیگران در این موضوع موافق نبود‌ه‌ام. بااین‌وجود، اگر سایر کشورهای غربی نمایندگان سفارت خود را به این مراسم اعزام کنند و ما چنین کاری نکنیم، احمق و بزدل به نظر خواهیم آمد.»

کارتر در پایین یادداشت نوشت: «3:35 بعدازظهر. من به موسکی گفتم که اجازۀ حضور آترتون را بدهد. کارتر.»[4]

مراسم خاک‌سپاری شاه روز 29 جولای برگزار شد. حاضرین در این مراسم عبارت بودند از: رئیس‌جمهور سابق، ریچارد نیکسون، کنستانتین[5] پادشاه تبعیدی یونان و دیپلمات‌هایی از بریتانیا، فرانسه، چین، اسرائیل، استرالیا و مراکش. براساس مقاله‌ای که 11 آگوست در مجلۀ تایمز با عنوان «یک تبعیدی در خاک آرام گرفت»،[6] شاه در آخرین لحظات عمرش «درخواست کرده است تا در تهران، در کنار ژنرال‌های اعدام‌شدۀ رژیمش دفن شود، پسرش رضا را به‌عنوان جانشین خود معرفی نمود و برای سرنگونی آیت‌الله خمینی دعا کرده است».

تحلیل مرکز ملی ارزیابی خارجی سازمان سیا دربارۀ مرگ شاه می‌گوید واکنش در ایران «کم‌شدت» بوده است، اگرچه رادیوتهران گزارش داد: «زالوصفتی که خون کشور را می‌مکید، مرد». تحلیل سیا این‌گونه نتیجه‌ می‌گیرد: «بعید است که ایرانی‌ها موضع خود را درقبال گروگان‌ها در واکنش به مرگ شاه تغییر بدهند. گروگان‌ها همچنان وثیقه و تضمینی در جریان رقابت ادامه‌دار برای قدرت در تهران هستند». بااین‌وجود، گزارش خاطرنشان کرده است که واکنش‌های ایران شاید به‌واسطۀ رفتارهای خانوادۀ شاه و گروه تبعیدی‌ها که اعضای برجستۀ آن‌ها در قاهره گرد هم آمده‌اند، دستخوش تغییر شود. برخی از مخالفین تبعیدی «پیشنهاد کرده‌اند که ولیعهد، خود را شاه معرفی کند. اعلام چنین اقدامی، سبب تشدید تنش‌ها در ایران خواهد شد».[7] ولیعهد، رضا پهلوی، در روز 31 اکتبر و در بیستمین سال تولدش، خود را از قاهره، شاه‌رضا دوم اعلام کرد و خواستار قیام علیه دولت کنونی شد.[8]