چشم انداز تغییرات افکار عمومی ایرانیان

چشم انداز تغییرات افکار عمومی ایرانیان

ص: 848

سند شماره 74

تاریخ : 31 اکتبر 1978 - 9 آبان 1357

طبقه بندی : محرمانه

شماره : 0621 از : سفارت امریکا در تهران

به : وزارت امور خارجه - واشنگتن

موضوع : چشم انداز تغییرات افکار عمومی ایرانیان

خلاصه: حوادث ماه گذشت، بخصوص هفته پیش ناظر تغییر مواضع گروه های متعددی از مردم نسبت به شاه و دولت است. این تغییرات در کوتاه مدت با اهمیت هستند، چون آنها پیش درآمد طرز تفکر و اعتقاد در ایران درباره سیاست را تشکیل می دهند. مهمترین جریانات از این قبیل هستند.

الف - سؤالات تجدیدشده ای درباره مؤثر بودن و مشروح بودن شاه، بخصوص از سوی گروه هایی که تاکنون لااقل به طور خاموشی نسبت به شاه و حکومت وفاداری نشان داده اند (و حتی پیش از آن).

ب - رشد این عقیده در بخش هایی از جامعه که مستقیما در دولت دخالتی ندارند مبنی بر این که رژیم شریف امامی بار سنگین تری را از گذشته بر دوش دارد تا بتواند با موفقیت نظم را مجددا برقرار کند و یا زمینه انتقال به دولتی با انتخاب آزاد را فراهم کند.

ج- درک متجددین طبقه متوسط مبنی بر اینکه نیروهای مذهبی و کمونیست ها ظرفیت سازماندهی بیشتری از آنچه خیلی ها تصور می کردند، دارند.

د - احساس گسترش یابنده سریع مبنی بر اینکه حکومت کنونی نخواهد توانست با رهبران مذهبی کنار بیاید و اینکه راه دیگری که در پیش است احتمالاً حکومت نظامی است که هر چه زودتر در پیش است (این عقیده چه در میان حامیان و چه در میان مخالفان شاه شایع شده است). علیرغم تمایل ایرانیان به دوره هایی از جنون و افسردگی سیاسی، تغییر در تصورات اساسی که تاکنون بر رفتار اغلب مردم حاکم بوده، باعث انحطاط ثبات در افکار عمومی مردم ایران خواهد شد. عوامل مخالف و موافق شاه بر این عقیده اند که شاه اگر قرار باشد حوادث را طبق اراده خود شکل دهد و مرکزیت سیاست ایران را احیا کند، باید رهبری و تصمیم گیری بهتری نشان دهد. پایان خلاصه.

1- در ده روز اخیر مأمورین سفارت تغییرات اساسی در روحیه طبقات و افراد مختلف مشاهده کردند.

آنچه در زیر می آید جمع بندی و تحلیل اولیه بعضی از تغییرات است که لزوما در مفاهیم اساسی سیاست و حکومت در ایران تأثیر خواهد گذاشت. در حالی که این مفاهیم بدون شک در کوتاه مدت اثر خود را خواهد داشت، شاید اهمیت بیشتر آنها حاکی از تغییر در طرز تفکر درباره سیاست باشد که در درازمدت شکل سیاسی کشور را تغییر خواهد داد.

2- مهمترین این مفاهیم عبارت است از بدبینی توسعه یافته و تقریبا همگانی در میان عملاً همه گروه ها در بخش نوین جامعه درباره آینده کشور و حکومت. خودداری علنی آیت اللّه خمینی از سازش با دولت ایران و انعکاس نظریات آیت اللّه شریعتمداری (تهران 10499) در مورد امکان خاتمه دادن سریع ناآرامی و بحران سیاسی در آینده ای بسیار نزدیک. حامیان شاه در طبقات بالا از جمله بعضی از (مأمورین عالیرتبه) تجار. به انضمام تعداد قابل ملاحظه ای از افراد میانه رو در دانشگاه ها، اعتقاد دارند که «پایان»بازی

ص: 849

سیاسی کنونی احتمالاً حکومت نظامیان خواهد بود. افراد فکور ایرانی با یکدیگر هم عقیده هستند که شاه رهبری مؤثری اعمال نکرده است. وی حتی از فرصت آشکار برای مخاطب قرار دادن مردم از تلویزیون و بحث در مورد مسایل با آنان استفاده نکرده است. او ظاهرا هنوز هم تصور می کند که مردم برای توضیحات جدی بلوغ کافی ندارند، به موازات آن از سوی تعداد زیادی که از شاه به نحو پیگیری به عنوان بهترین امید برای آینده یاد می کنند، یک نوع تمایل برای پرسش این مطلب که آیا شاه باید بماند بوجود آمده است. آنها نمی خواهند به شاه صدمه ای بزنند ولی درباره متوقف کردن دور تظاهرات در اوضاع و احوال کنونی امیدی ندارند، بعضی از آنها حتی شانسی برای سلطنت ولیعهد نمی بینند و برای اولین بار درباره «موضوع فکر نکردنی» مشغول تفکرند.

3- عنصر اساسی در این الگو، این درک وسیع از سوی گروه های مذکور در فوق است به اضافه کارمندان دولت و حتی بعضی از نظامیان، مبنی بر این که حکومت شریف امامی به دنبال حوادث کشیده می شود.

مسئولین وزارتی در سطح بالا متوجه شده اند که چگونه جمعیت های انبوهی به داخل وزارتخانه ها هجوم برده و اوضاع وزارتخانه ها را در چهار یا پنج روز اخیر برهم زده و فعالیت وزارتخانه ها را متوقف کرده اند.

به نظر می رسد بر سیاسیون میانه رو که در حال حاضر گروه های متمایل به مرکز را تشکیل می دهند (که «لااقل تا رسیدن انتخابات» از نخست وزیر پشتیبانی می کنند) گرفته تا هواخواهان جبهه ملی که خواست حکومت بیطرف را پیش کشیده اند این عقیده حکمفرما است که تغییر حکومت باید حادث شود.

حتی سیاستمداران نزدیک به صحنه از روی بی میلی به طور خصوصی نتیجه می گیرند که احتمالاً روزهای حکومت های اشخاص دست چین شده شاه، برای ابد سپری شده است.

عدم توانایی دولت در استقرار مجدد نظم عمومی، بیش از هرگونه اعلامیه ای درباره لیبرالیسم سیاسی، ایران نوین را به یک دولتی که همه در آن دخالت دارند تبدیل کرده است. (اظهارنظر: مشکل این برداشت آن است که عده زیادی از مردم به ویژه آنهایی که سابقا از امور سیاسی بیگانه یا فرصت طلب بوده اند و همچنین اشخاصی که وابسته به دستگاه هستند، از قبیل کارمندان دولت، اقدام سیاسی مؤثر را در حال حاضر در اعتصاب ها و تظاهرات می بینند و نه در مشارکت منظم در انتخابات مأمورین دولتی).

4- مفهوم دیگری که به عنوان یک واقعیت ناخوشایند غافلگیرکننده ای برای حکومت و مخالفان غیرمذهبی و نوآوران از هر نوع پیدا شده است، درک این موضوع است که رهبران مذهبی و به ویژه پشتیبان های سابق حزب توده سازمان دهندگان بهتری از هر کس دیگری که تصور می رفت هستند. عملاً همه دانشگاهیان در این عقیده موافقت دارند که هیئت های عمده دانشجویان دانشگاه های ایران به نسبت هفتاد و سی بین دانشجویان وابسته به سازمان های اسلامی و سازمان های کمونیستی به ترتیب قطبی می شوند. سازمان های زیرزمینی توده ظرف هفته گذشته عملاً در همه دانشگاه ها (از جمله در مدرسه عالی دماوند برای دختران که توسط آمریکایی ها تأسیس شده و تا قبل از سال جاری هرگز تظاهراتی نداشته است) علنی شده و خواستار اصلاحات دانشگاهی و استقلال کامل از حکومت ایران شده است. عده ای از منابع دانشگاهی ما ابراز عقیده کرده اند که گروه میانه در محوطه های دانشگاه از میان رفته است و دانشجویان به یکی از دو قطب کشانیده می شوند و هیچ کدام از این دو قطب نمی خواهد تحت رهبری

ص: 850

حکومت کنونی مسایلش حل شود. این امر به طور واضحی بسیاری را افسرده کرده است و در موارد متعددی عکس العمل های درونی علیه آنچه که به عقیده آنها سیاست غیرعادلانه حقوق بشری آمریکا است که ایران را به اوضاع کنونی وارد کرده است، بوجود آورده است. بعضی دیگر ایالات متحده آمریکا را خائن به مردم ایران تلقی کرده و معتقدند که ایالات متحده نتوانسته است مبارزه برای حقوق بشر را به ایران بکشاند و بدین ترتیب کشور را به وضع نابسامان کنونی کشانده است. به طور روشنی می توان گفت که یکی از قربانیان ناآرامی های کنونی در ایران عبارت بوده است از تجزیه و تحلیل عینی و مبرا از بار عاطفی به وسیله گروهی از استادان که ممکن بود بتواند رهبری تثبیت کننده تحت اوضاع و احوال دیگری فراهم کند.

5 - اگر مردم درک کنند که رهبری مذهبی قادر است مردم را برخلاف اراده حکومت در خیابان ها نگهدارد، راه دیگری که در مقابل آن قرار گرفته از طرف مردم همانا راه دولت نظامی است. مخالفان ترجیح می دهند که شاه برود ولی سوءظن دارند از اینکه این امر داوطلبانه صورت بگیرد. پشتیبانان شاه نخستین نیاز ایران از نظم اجتماعی می دانند، هر دو اکنون به اجتناب ناپذیر بودن دولت نظامی با احتمال قاطع اینکه چنین حکومتی یک سیاست خشنی را دنبال خواهد کرد و لیبرالیسم سیاسی داخلی را به پایان خواهد رساند و فعالیت های بیشتر تروریستی سازمان یافته را برخواهد انگیخت معتقد شده اند. سلطنت طلبان این دولت نظامی را یک ضرورت قابل تأسف برای حفظ ساخت اجتماعی و اقتصادی مدرن تلقی می کنند، در حالی که مخالفان آن را به عنوان یک فاجعه برای کشور و یک فاشیسم واپسگرا تلقی می کنند که راه را برای تروریسم خواهد گشود.

6- بسیاری از کارمندان دولت و بخش صنایع به ویژه بانکداران و برنامه ریزان اقتصادی موج کنونی اعتصاب ها را به عنوان یک عامل اختناق تدریجی کشور تلقی می کند که «راه رهایی» ندارد. بسیاری از آنها به طور خصوصی می گویند سیاست شریف امامی در اجازه دادن به انبوه جمعیت ها برای ابراز احساسات خود به مرحله ای رسیده است که امیدواری به موفقیت را، به برهم زدن اقتصاد و بافت اجتماعی تبدیل کرده است. تولید نفت کاهش یافته، کارخانه ها عاطل و باطل مانده و طرح های زیربنایی مانند مجتمع قندو شکر خوزستان پس از یک ماه و اندی سهل انگاری به خرابه تبدیل خواهد شد. بسیاری احساس می کنند (و اکنون حاضرند با دوستان خود در آن باره بحث کنند) که یک نوع دگرگونی اساسی ضروری است. این عده در حالی که شاید هنوز حاضر به خواست یک حکومت یا رژیم جدید نیستند، به تجزیه و تحلیل مخالفان که 6 ماه قبل به صورت سخنان پوچ و بی معنی جلوه گر می شد گوش فرا می دهند.

7- آنهایی که صحنه های ایران را از نزدیک دنبال می کنند و به ماهیت جنونی و افسردگی آمیز افکار سیاسی ایران عادت دارند ممکن است این گونه خصوصیات را که در بالا توصیف شده است نسبت به هم به مردمی که به لفاظی های دمکراتیک و مسایل مربوط به مشارکت مردم عادت نداشته و معیارهایی برای آن بسازند. مع ذلک تغییرات در روش ها عمیق تر از آن است تا در مورد سوال قرار دادن این فرضیه اساسی در 15 سال گذشته که شاه رهبری خشن و بلامنازع است که در عمل رهبر کشور محسوب می شود. احساس اینکه نیروهای سیاسی به بن بست رسیده اند یک نوع سرخوردگی بوجود آورده که ممکن است بالمآل زیان بارتر به ثبات افکار عمومی ایران باشد. تا واقعیت صرف ناآرامی های کنونی.

8- بخش قطعا بزرگی از ایرانیان از هر طبقه و حتی مخالفان شاه ظاهرا در انتظار آن هستند که شاه کاری انجام دهد. عادت انتظار برای این که آنهایی که در مافوق قرار گرفته اند اقدام کنند عادتی است که

ص: 851

ریشه کن کردن آن سخت است. بعضی از ناظران دقیق ایران متوجه شده اند که چهره های متعلق به دستگاه حاکمه ظاهرا در انتظار آنند که شاه به گروهی یا گروه هایی «اشاره کند» که از جانب او در صحنه سیاسی اقدام کنند. اثر این روش «انتظار برای انجام کاری» این است که میلیون ها حزب جدید الاحداث فاقد هرگونه قدرت اثری می باشند. تقریبا هر کس و به ویژه اکثریت زیادی از آنهایی که ممکن است جزیی از میانه روهای دست راستی باشند، به یک دستگاه رهبری چشم دوخته اند که امید بیشتر آن از جانب تاج و تخت سلطنتی است. حتی مخالفان احساس می کنند که آنها باید چیزی داشته باشند که با آن مخالفت کنند و این چیز همانا شاه و سیاست های او است و نه حکومت. چه به دلایل نمادی و چه به علل عملی سهل انگاری شاه در اقدام قاطعانه (طبق معیار ایرانی) و یا اینکه وی در پرده تلویزیون ظاهر شده و ملت خود را مخاطب قرار دهد، مردم را به پرسش های بیشتری واداشته است و این امر باعث شده است که در میان تقریبا همه بخش های افکار عمومی یک نوع روش ناامنی بوجود آمده است.

9- حتی اگر هم به زودی نظم بدون حرکتی برای دولت نظامی اعاده شود، بیشتر ایرانیان احساس می کنند که شاه برای حفظ بقای خود باید کار بهتری انجام دهد. برای نخستین بار در 20 سال گذشته افکار عمومی در قهوه خانه ها به چاره های دیگر می اندیشند فقدان عمل مستقیم تاکنون از سوی آنهایی که با شاه مخالفت نمی کنند و از سوی آنهایی که به طورکلی با شاه مخالفت می کنند، منعکس کننده یک فرضیه است که از قدیم الایام باقیمانده و آن این است که راه قابل دوام دیگری جز شاه وجود ندارد. به همین دلیل حتی اغلب مخالفان تاکنون حاضر شده اند با وجود شاه زندگی کنند و آن را به عنوان یک شری که کوچکتر از شر بزرگتری است تلقی می کنند، مع ذلک این فرضیه نیز اکنون در معرض منازعه فزاینده قرار می گیرد.

سولیوان