سند شماره

گزارش روابط عراق و شوروی

موضوع سند

روابط عراق و شوروی

مشخصات ارسال سند

از: پک، دفتر حفاظت منافع آمریکا در بغداد - 1981

سری

به: وزارت امورخارجه - واشنگتن دی - سی

1358-06-28- 1979-09-19

متن سند

19سپتامبر 79 - 28 شهریور 1358

سرّی

از: دفتر حفاظت منافع آمریکا در بغداد - 1981

به: وزارت امورخارجه - واشنگتن دی - سی

موضوع : روابط عراق و شوروی

1- (تمام متن سرّی است)

2- خلاصه: در بغداد عقیده بعضی براین است که اقداماتی برای بهبود روابط با شوروی ها در جریان است، در حالی که بعضی دیگر از ناظران این عقیده را رد می کنند. و به عقیده آنها غرب همچنان در حال تفوق است. از نظر دفتر حفاظت منافع آمریکا در بغداد، هر دو طرف این امکان را نادیده می گیرند که این دو نظریه لزوما به طور متقابل یکدیگر را نفی نمی کنند. ما معتقدیم عراق همین راه کنونی را که عبارت است از تعادل نسبی بین شرق و غرب ادامه خواهد داد هر چند مسکو ممکن است از توجه بیشتری برخوردار شود که این امر بدلایل سیاست داخلی و خارجی کشور است. معذالک از لحاظ اصولی برداشت حکومت عراق از تهدید درازمدت از جانب مسکو خود عاملی خواهد بود که عراق را از مدار شوروی خارج نگهدارد و اتحاد شوروی را نیز از خاورمیانه بیرون نگهدارد. پایان خلاصه.

3- صدام سرگرم مستقر کردن خود است و در جستجوی راهی است تا مهر شخصیت خود را بر عراق کامل تر مسجل کند. باتوجه به این که صدام قبل از تصدی سمت کنونی از اهمیت برخوردار بوده و باتوجه به اینکه مدت زیادی در نزدیکی های رأس امور قرار داشته، بیشتر هدف های عراق و همچنین وسائلی که عراق امیدوار است به وسیله آنها به این هدف ها برسد به احتمال قوی از هم اکنون به نحو همه گیری صدامی شده اند. معذالک اوضاع در داخل عراق و در مرزهای آن و در بقیه جهان تغییر کرده است و آنچه را ما به عنوان میل شدید صدام برای نقش بزرگ تری ارزیابی می کنیم به احتمالی چه در سیاست خارجی و چه در سیاست داخلی دگرگونی هایی بوجود خواهد آورد.

4- اینکه چنین تغییراتی تا چه اندازه وسیع خواهد بود و در چه جهتی خواهد بود تا اندازه بسیاری جلب علاقه می کند و در مورد مناسبات عراق و شوروی نظریات بسیار متفاوتی را در میان ناظران محلی برانگیخته است. تعداد کسانی که دگرگونی در جهت بهبود مناسبات با اتحاد شوروی را پیش بینی می کنند تقریبا مساوی تعدادی است که انتظار دارند اوضاع به نحو حادی در جهت عکس تحول یابد و هریک از این دو طرف همه چیز را از واقعیت گرفته تا حدس های خلاقه به نفع موضع خود تغییر می دهد. معذالک موضوع دارای اهمیت نسبی است و دفتر حفاظت منافع آمریکا در بغداد اظهارنظرهای زیر را درباره اینکه از این نقطه، اوضاع چگونه تلقی می شود، ارائه می دهد.

5- اقدام اساسی در کوشش برای نشان دادن روندهای ممکن در مناسبات با شوروی ها عبارت است از تشخیص درباره اینکه شوروی ها اکنون در چه موقعیتی واقع شده اند و چیزی که مهم تر است اینکه

ص: 122

شوروی ها قبلاً در چه نقطه ای بوده اند. مدت ها پیوندهای وسیعی و همچنین منافع متقابل بین این دو وجود داشت ولی حکومت عراق به نحو رسایی این آگاهی را بدست آورده است که نگهداشتن روس ها در حداکثر فاصله ممکن مفید است در حالی که حداکثر سود ممکن را از شوروی ها بدست می آورد. تحولات نسبتا اخیر به عراق امکان داده اند تا آزادی اقتصادی ناشی از ثروت هنگفت نشان داده و مناسبات اقتصادی (و نظامی خود را) بیشتر به طرف غرب گرایش دهند و بدین ترتیب تماس های سیاسی نیز توسعه پیدا کرده است. همچنین درباره فعالیت های شوروی ها (و متفقین آنها) در محل هایی نظیر افغانستان، اتیوپی و یمن جنوبی نگرانی های نسبتا آشکار پیدا شده است. علاوه بر این تجزیه حزب کمونیست در محل جلب توجه کرده و طبق تصور بعضی ها این موضوع و موضوعاتی که در بالا توصیف شد به عنوان نشانه ای از اینکه مناسبات با اتحاد جماهیر شوروی بدتر شده است تلقی گشته.

6- در این تجزیه و تحلیل یک نقص احتمالی وجود دارد و آن اینکه چنین به نظر می رسد که این تحلیل بر روی این فرضیه بنا شده است که عراق قبلاً در جیب شوروی بوده است و آن یک نتیجه گیری تبعی بزرگ بوده است. مناسبات شاید بهتر از زمان کنونی بوده است ولی تحولاتی که در بالا ذکر شد ساخت این مناسبات را تهدید نمی کند. بازرگانی در وضع بحرانی نیست، افغانستان و موضوعات دیگر را می توان شاید بیشتر در چهارچوب اختلاف نظرها مورد بررسی قرار داد و تاریخ نشان داده است که اگر یک حزب کمونیست محلی سرکوب شود، مسکو به این پدیده یک نوع عدم علاقه ناشی از پوست کلفتی نشان می دهد. به نفع علائق درازمدت اتحاد شوروی نخواهد بود اگر اجازه دهد اختلاف نظرهای نسبتا جزئی با عراق در هدف های درازمدت و وسیع آن مداخله کند.

7- عکس این موضوع نیز برای عراق صادق است و در حالی که روشن است حکومت عراق در تحقق بسیاری از هدف های خود به اتحاد شوروی نیاز دارد در عین حال همچنین است که شوروی ها به عراق نیاز دارند و حتی بیشتر از آن عراقی ها به عنوان آخرین دوستان مهم عقلائی و یکی از چند دوست قابل اتکا که در جهان عرب باقی مانده اند باید آگاه باشند که آنها می توانند به قیمت چند ضربه به قلم پا از مهلکه بدر روند. بدون اینکه از تلافی جدی روس ها ترسی داشته باشند. اگر عراقی ها تصمیم بگیرند به نحو حادی از شوروی دور شوند از دست دادن موضع و پرستیژ برای شوروی ها بسیار سنگین خواهد بود. یکی از عواملی که به حفظ تعادل در مناسبات بین عراق و شوروی کمک می کند این است که هیچ کدام از طرفین پیوند خود را با طرف دیگر قطع نخواهد کرد و استطاعت قطع آن را نیز ندارد و همین موضوع است که ظاهرا دو کشور به عنوان دو طرف یک پیمان، کم و بیش از یکدیگر راضی هستند. براساس همین زمینه است که بعضی از تحولات اخیر را می توان اندازه گرفت.

8- یکی از مواردی که به عنوان نمونه می توان ذکر کرد این عقیده است که یکی از علل تصفیه اخیر کادرهای ارشد عراق نشان دهنده میل عراق به متوقف کردن جریان دور شدن از کشورهای ترقی خواه سوسیالیستی است (که متفقین طبیعی عراق بوده اند). ما در جایی دیگر گوشزد کرده بودیم که عکس العمل صدام بیشتر ناشی از موقعیت مقاومت در مقابل قدرت و نفوذ او بوده است تا اینکه ناشی از ایرادگیری ویژه باشد، معذالک برای صدام عادی می بود اگر حتی به طور شفاهی یا نمادی نگرانی های آنهایی را که از فتح باب به سوی غرب که در چند سال گذشته به عمل آمده آرامش خود را از دست داده اند، رفع کند. صدام اقداماتی به عمل آورده که هدف آنها قطعه قطعه کردن گروهبندی های مختلف بوده است ولی تنها وضع

ص: 123

مناسبات با روسیه است که هنوز هم به عنوان نشانه تفسیر سیاست کلی جلوه گر شده است. در همه موارد مشابه، آنچه که مهم به نظر می آید چشم انداز آینده است.

9- کاسترو و نهضت کشورهای غیر متعهد. پشتیبانی فعال و بی تکلف و پر حرارت عراق از کوبا (و بالعکس) در کنفرانس سران کشورهای غیر متعهد به نظر می رسد انعکاسی است از اشتراک منافع این دو کشور نه اینکه کوششی باشد که خوشایند اتحاد شوروی قرار گرفته باشد و این امر یکی از اثرات جنبی آن بوده است. صدام از کاسترو شخصا تحسین می کند و در بسیاری از نظریات و معتقدات و اندیشه ها با او سهیم است و برای برعهده گرفتن رهبری نهضت کشورهای غیر متعهد بعدا نیاز به کاسترو دارد. هدف های وسیع حکومت عراق در هاوانا که محکوم کردن سادات یکی از آنها بود که از اهمیت کمتری برخوردار نیست به طور نزدیکی همزمان با محکوم کردن سادات از سوی کوبا بود و به این ترتیب یک نوع انطباقی در مواضع اصلی بین دو کشور بوجود آورد. ما این تمایل را داریم که شک داشته باشیم از اینکه این اقدام برای خوشایند ویژه مسکو صورت گرفته باشد. هر چند بعضی دیپلمات ها در اینجا مسئله را از این نظر مورد بررسی قرار می دهند. معذالک نمی توان این امکان را بعید دانست و کاسترو به احتمال قوی صدام را به روابط بهتر با اتحاد شوروی به طور کلی تشویق کرده است. ولی در کنار کوبا بودن برای عراق دارای دلایل موجه جداگانه ای است.

10- تجهیزات نظامی. ادامه تحویل مقادیر هنگفتی تجهیزات نظامی از سوی شوروی تأکیدکننده یکی از پیوندهای محکم با مسکو است که تنها تحویل دهنده مقادیر بزرگ ساز و برگ نظامی مورد نیاز عراق در انواع و اقسام تجهیزات نظامی است. میل حکومت عراق به کاهش دادن این اتکا هر چند دشواری هایی در بردارد باعث شده است که عراق خریدهایی که درباره آن تبلیغ زیاد به عمل آمده از قبل بنماید. هر چند مقدار خرید نسبتا ناچیز بوده است. ما اخیرا درباره تصمیم عراق در بدست آوردن ناوچه های گشتی موشک انداز از اتحاد شوروی به جای فرانسه گزارش داده ایم. در حالی که این امر ممکن است واقعا انعکاس میل بغداد به بهبود مناسبات با مسکو باشد در عین حال همچنین امکان دارد که این امر نتیجه قیمت ها و مدت تحویل و عوامل متعدد ناشناخته دیگر باشد که در خرید سیستم های تسلیحاتی تأثیر دارد.

11- مصاحبه طارق عزیز. طارق عزیز عضو شورای فرماندهی انقلاب عراق و سخنگوی حکومت در یک مصاحبه با خبرنگاری از جمهوری آلمان فدرال اظهارنظرهایی کرده است که ظاهرا به منزله رد بعضی از انتقادات پر سر و صدای حکومت عراق از فعالیت های شوروی است. طارق عزیز برخلاف اعلامیه های سابق عراق درباره نگرانی، هرگونه علاقه عراق را در فعالیت های شوروی در افغانستان (زیرا افغانستان یک کشور عربی نیست، و در اتیوپی / و اریتره (زیرا اریتره داخل اتیوپی است... آنها رسما می گویند که آنها و کوبایی ها در فعالیت های نظامی مستقیما علیه مردم اریتره شرکت نمی کنند) یا جمهوری دمکراتیک خلق یمن (آنچه که عراق نگران آن است مستشاران کوبایی و شوروی در جمهوری خلق یمن نیست، بلکه حضور ایالات متحده آمریکا در جهان عرب است) تکذیب کرد. طارق عزیز با یک خبرنگار غربی صحبت می کرد و ممکن است کوشیده باشد مسائلی را که با شوروی ارتباط دارد برای مخاطب خود در میان نگذارد. معذالک این یک انحراف ناگهانی از مواضع قبلی است و می توان چنین تعبیر کرد که نشانه تمایل به بهبود کلی مناسبات با شوروی ها یا لااقل ملایم تر کردن انتقادات در این زمینه است.

ص: 124

12- مبادله پیام ها. در اواسط ماه اوت حکومت عراق تلگرامی که به برژنف ارسال شده بود فاش ساخت، در این تلگرام صدام کوشش های خود را برای به کار بردن رهبران کشورهای اروپای غربی به عنوان وسیله ای برای تحت فشار قرار دادن ایالات متحده آمریکا و اسرائیل جهت قائل شدن امتیازات توضیح داده است. در آن زمان چنین به نظر می رسید که صدام، برژنف را به خاطر مخالفت با چنین استراتژی سرزنش می کند. می توان همچنین بدین نحو تعبیر کرد که این پیام توضیح این مطلب است که چنین سیاستی از سوی عراق خصومتی با مناسبات عراق و شوروی ندارد و در واقع ایجاد شکاف بین ایالات متحده و اروپای غربی هم به نفع مسکو و هم به نفع اعراب است.

13- موضوع عراق نسبت به خاورمیانه. دو فقره اتهام بلوک شوروی اخیرا حاکی از آن بود که شوروی ها نرمش جدیدی را در موضع عراق درباره مسائل خاورمیانه مشاهده کرده اند که به عقیده آنها جلب توجه مسکو را کرده است. طارق عزیز در یک کنفرانس مطبوعاتی در اواسط ماه اوت گفت که بازستاندن اراضی از اسرائیل با وسائل مسالمت آمیز هیچ گونه ایرادی ندارد مشروط بر اینکه این امر شامل به رسمیت شناختن اسرائیل نباشد. شوروی ها از قرار معلوم این اظهارنظر را چنین تعبیر می کنند که کوششی برای فراهم کردن یک نوع راه گریز اضافی جهت سوریه و اردن در مذاکرات آینده درباره مسئله فلسطین است. از قرار معلوم مسکو با چنین «امتیازی» موافق است و معتقد است که این کوشش ممکن است پیش درآمدی درباره ابتکار عراق در آینده نزدیک باشد که کوشش های خود اتحاد شوروی را تسریع خواهد کرد.

14- اظهارنظر: عراق مسیر خود را تعیین می کند، چه در سیاست داخلی و چه در خارجی و نظامی که بر عراق حکومت می کند به ندرت درباره تغییرات سیاست ها و عرف ها اخطار قبلی می دهد. این امر لزوما جامعه بین المللی را به بذل توجه دقیق به نشانه های خیالی یا واقعی از آنچه ممکن است در پیش باشد، وا می دارد. آنهایی که معتقدند که عراق در شرف انجام کوشش مهمی برای بهبود مناسبات خود با اتحاد شوروی است به بعضی از این نشانه ها و یا همه آنها دو دستی چسبیده و مدعی هستند که اوضاع از این قرار است. استدلال آنها ممکن است درست باشد.

15- از سوی دیگر و علیرغم اظهارنظرهای طارق عزیز به یک خبرنگار نشانه هایی در دست است که حتی اگر بغداد برای تقلیل سطح تشنج پر سر و صدا در معاملات خود با مسکو و غیره کوشش هایی انجام می دهد، این موضع سازشکارانه امور داخلی را در برخواهد داشت. طارق عزیز درباره حزب کمونیست عراق در مصاحبه خود اشارات خوشایندی کرد و حتی تا آن مرحله پیش رفت کرد که القا کند که یک حزب کمونیست در واقع لزومی ندارد. او تأکید کرد که اگر کمونیست ها ترجیح دهند به جبهه خلق بپیوندند، حکومت عراق شرایط اضافی برای مشارکت آنها در زندگی سیاسی عراق فراهم خواهد کرد. این ظاهرا بدان معنی خواهد بود که ترس اساسی عراق درباره هدف غائی شوروی در رخنه به عراق و سایر کشورها در جهان عرب و حول و حوش آن همچنان یکی از جنبه های اصلی معاملات عراق با مسکو است.

16- خلاصه اینکه درباره مسئله مناسبات بغداد و مسکو به کجا می رسند تا اندازه زیادی بستگی به این دارد که از کجا آغاز کنیم. از این موضع مساعد می توان چنین فرض کرد که این مناسبات هرگز به آن خوبی که بسیاری تصور می کردند نبوده است و هرگز به طور جدی دچار تشنج نشده است و در واقع

ص: 125

می تواند از مرحله بهبود نسبی بگذرد. ما بنابراین این تمایل را داریم که تصور کنیم که اوضاع می تواند همچنان مانند یک یا دو سال گذشته باقی بماند. مقدار زیادی کلمات خوشایند از قبیل تمجید تعزلی مندرج در پیام تبریک ایزوستیا به مناسبت سی و پنجمین سال برقراری روابط دیپلماتیک بین عراق و شوروی ممکن است ابراز شود. همچنین مناسبات اقتصادی، بازرگانی و نظامی به مقیاس های قابل ملاحظه و مسائل متعددی که طرفین درباره آنها توافق کامل دارند وجود خواهد داشت. با همه اینها عراق تهدید را کاملاً درک می کند و احتمال نمی رود که چشم از هدف های خود که عبارت از خارج نگهداشتن اتحاد شوروی از منطقه است، دور نگهدارد.

پک

منبع: کتاب اسناد لانه جاسوسی - جلد 8 - کتاب 8 - صفحه 122