تصویب لایحه احیای کاپیتولاسیون

ص: 618

سرانجام در روز سه شنبه 21 مهر ماه 1343، مجلس شورای ملی بررسی «کنوانسیون وین و لایحه اجازه استفاده مستشاران نظامی آمریکا در ایران از مصونیتها و معافیتهای قرار داد وین» را آغاز نمود. دفاع از این دو لایحه را «حسنعلی منصور» نخست وزیر وقت و «میرفندرسکی» معاون وقت وزیر امور خارجه متقبل شده بودند.

دوره 21 مجلس که پس از تصویب به اصطلاح «انقلاب سفید» شروع به کار کرده بود، متشکل بود از نمایندگان حزب ایران نوین، حزب مردم و تعدادی از نمایندگان منفرد و مستقل. حزب ایران نوین نقش اکثریت و حزب مردم نقش اقلیت را ایفاء می نمودند تا بدین وسیله تصویری از دموکراسی مورد ادعای آمریکا و شاه را در اذهان عمومی ایجاد کنند.

آمریکاییان که بی صبرانه در انتظار تصویب لایحه بودند، مذاکرات مجلس شورای ملی را با دقت دنبال می کردند. در این رابطه ترجمه انگلیسی متن مذاکرات مجلس شورای ملی در لانه جاسوسی آمریکا به دست آمد. اما برای دقت و امانت بیشتر، صلاح دیده شد که از متن اصلی مذاکرات مجلس شورای ملی به زبان فارسی (موجود در آرشیو کتابخانه مجلس) استفاده شود.

امور خارجه و تیمسار سپهبد شکیبی معاون وزارت جنگ، لایحه شماره 3422 - 4/5/43 ارسالی از مجلس سنا راجع به اجازه استفاده مستشاران نظامی آمریکا در ایران از مصونیتها و معافیتهای قرارداد وین را مورد رسیدگی قرارداد و عینا تصویب نمود. این گزارش آن را به مجلس شورای ملی تقدیم می دارد.

ماده واحده - با توجه به لایحه شماره 18/2291/2157 - 25/11/1342 دولت و ضمائم آن، که در تاریخ 21/11/42 به مجلس سنا تقدیم شده، به دولت اجازه داده می شود که رئیس و اعضای هیئتهای مستشاری نظامی ایالات متحده را در ایران که به موجب موافقتنامه های مربوطه در استخدام دولت شاهنشاهی می باشند، از مصونیتها و معافیتهایی که شامل کارمندان اداری فنی موصوف در بند (و) ماده اول قرار داد وین که در تاریخ هیجدهم آوریل 1961 مطابق بیست و نهم فروردین ماه 1340 به امضاء رسیده است، می باشد، برخوردار نماید.

مخبر کمیسیون امور خارجه - فتح اللّه مافی نایب رئیس - این لایحه یک فوریتش در جلسه چهارم مرداد تصویب شده است، بنابراین فعلاً شور نهایی است (سرتیپ پور - بنده اخطار دارم) (صادق احمدی - بنده هم اخطار دارم) آقای سرتیپ پور بفرمایید.

سرتیپ پور - طبق ماده 137، اخطار بنده راجع به منافی بودن لوایح و طرحها با قوانین کشور است. اخطار راجع به نظامنامه داخلی مجلس مقدم بر اظهارات دیگر است و مذاکرات را در موضوع اصلی متوقف می سازد، ما نمایندگان ایران هستیم، در مجلس ایران مجاز هستیم قانون بگذرانیم، ولی مجاز نیستیم که از کادر قانون اساسی خارج شویم. (صحیح است - احسنت) جناب نخست وزیر در نطقی که امروز فرمودند تأکید فرمودند که باید ما کارهایمان اصولی باشد و اساسی. قانون اساسی در مملکت مامبنای عزت ما است (احسنت) و اگر خدای ناکرده یکی از ارکانش صدمه ببیند، ای بسا سایر رکنها دچار صدمه بشود. در قانون اساسی حقی برای ملت ایران قائل شده اند که بنده آن حق را در اینجا عرض می کنم. اصل 71 - مرجع تظلمات اهالی مملکت در دیوان عدالت عظمی است (احسنت - صحیح است) در جای دیگر قید می کند، اصل 11 متمم قانون اساسی، هیچ کس را نمی توان از محکمه ای که باید درباره او حکم بکند، منصرف کرد. (احسنت) اصل دیگر اصل 50 - فرمانروایی کل قشون بری و بحری با شخص پادشاه است. (احسنت) لایحه ای که عرضه شده به مجلس، مزاحم این سه اصل قانون اساسی است. (صحیح است) دلیلش این است که اگر بنا باشد یکی از مستشاران احیانا به یکی از ایرانیان تصادم کند، مرجع تظلم آن دیوان عدالت است و اگر ما این لایحه را تصویب کنیم به آن ایرانی فهمانده ایم که مرجع تظلم دیوان عدالت عظمی نیست، کجا است؟ هر جایی باشد، نمی تواند بر وفق قانون اساسی باشد. هر چیزی که قانون اساسی را نفی کند مطرود است. (صحیح است) قسمت دیگر اینکه قدرت فرمانروایی بری و بحری ایران تفکیک پذیر نیست. (احسنت) نمی توان عده ای را تحت تعلیمات و احکام و فرمانروایی ایران قرار داد و عده ای را، مجلس منتزع بکند. حق ندارد. (صحیح است - احسنت) اگر بنا باشد ما تا این حد سهل انگاری بنماییم، ای بسا بسیاری از موارد و اصول اساسی قانون که با عزت ایران، پرچم ایران، حاکمیت ایران مرتبط است، متزلزل می شود. قلمرو قضائی ایران محدوده ای است در بین مرزهای ما، آن چنان که قلمرو قضائی ملتهای

ص: 620

دیگر محدوده ای است در مرز خودشان و مستعمراتشان. ایرانی اگر قتل بکند در جای دیگر غیر از مرزهای خودش در ایران محاکمه نمی شود. اگر در آنجا نظام حقوقی را به هم زده، محاکمه نشود، جواز قتل گرفته است. ایران روی هر مصلحتی که بوده باشد، از همه دوستان خودش که در قرارداد وین امضای تساوی مطلق گذشته اند، تقاضا دارد که تجدید نظر بکند در خواهش خودشان. اگر هر کسی جزئی از اقتدارات ما که بر وفق قانون اساسی به ملت ایران داده شده است قصد نفی داشته باشد، برای ما این فکر را به وجود بیاورد که اگر فردا ناخن بند کرد، از کجا که سایر اقتدارات ما را نگیرد و ما ناچار با هر دولتی که این طور فکر بکنند باید در حالت دفاعی باشیم. من خیال می کنم که همه ما مقدساتی داریم در آسمان، مقدساتی داریم در زمین (صحیح است) که عمری با این مقدسات خو گرفته ایم، انس گرفته ایم. در شداید از این مقدسات همت خواسته ایم و بر اثر همان همت بر شداید ملی و مملکتی غلبه کرده ایم و به نام آن مقدسات و به یاد آنها و به حفظ احترام آنها قسم یاد کرده ایم، با خدای خود عهد بسته ایم که آن مقدسات را محترم بشماریم، که از جمله آن مقدسات قانون اساسی و سلطنت مشروطه است و صیانت و حقوق و منافع ملی ایران است. کدام دولت حاضر است که ما پیمانی که با خداوند بسته ایم، بر آن استوار نباشیم. آیا کسی که بر پیمان خود با خداوند استوار نباشد با مخلوق خداوند استوار می ماند؟ این مقدمه فساد است. هیچ دولتی فساد دولت را دوست را نباید بخواهد والا دوست شناخته نمی شود. ما میل داریم که جناب آقای منصور که واقعا میل دارند مرد اصولی باشند و به قانون اساسی احترام بگذارند (عده ای از نمایندگان - می گذارند) عرض کردم میل دارند، ایشان فرصت این را دارند که مذاکره بکنند. از دوستان ما بخواهند ما را در حال صلاح نگاه دارند. یکی از شرایط دوستی این است که دوست، پیمان ما را نسبت به مقدساتی که داریم محترم بشمارد.

نایب رئیس - پنج دقیقه وقت داشتید در اخطار نظامنامه ای صحبت بفرمائید. ممکن است در کلیات صحبت بفرمایید. مانعی ندارد.

سرتیپ پور - ولی این لایحه را در حال، قابل طرح در مجلس نمی دانم (احسنت) چرا؟ برای اینکه خلاف قانون اساسی است. مگر اینکه ثابت کنند خلاف قانون اساسی نیست.

نایب رئیس - جناب آقای صادق احمدی اخطار نظامنامه ای دارید، بفرمایید.

صادق احمدی - عرض کنم فرمایشات محکم و مستدل و متین جناب آقای سرتیپ پور، بنده را مستغنی کرد که مزاحم خانمها و آقایان محترم شوم. آنچه که به عنوان اخطار نظامنامه ای خواستم عرض کنم و الآن به عرض نمایندگان محترم می رسانم، این است که این لایحه در دستور کار روز پنجشنبه گذشته بود بنده که مطالعه کردم چند اشکال درش دیدم و دیدم یک عده از نمایندگان مثل بنده فکر می کردند، آنها را تشخیص داده اند. رفتم خدمت جناب آقای مهندس ریاضی، رئیس مجلس، و گفتم که این یک اشکالاتی دارد. اولا به قرارداد وین اشاره شده که آن قرارداد تصویب نشده و شما این را مقدم بر قرارداد وین گذاشته اید، ثانیا در مقدمه ماده واحده بر خلاف معمول مقدماتی نوشته شده است که «با توجه به لایحه شماره فلان که تقدیم به مجلس سنا شده». از همه اینها گذشته این لایحه ای است که حتما باید به کمیسیون دادگستری و کمیسیون نظام می رفت و وظایف کمیسیون نظام و کمیسیون دادگستری کاملاً مشخص است. بنده این طور تشخیص دادم، شاید غلط تشخیص دادم.

ص: 621

ایشان ظاهرا قانع شدند و گفتند این کار را می کنم. خدمت جناب آقای خواجه نوری، دوست عزیزم رسیدم، گفتم عین جمله ای که آنجا گفتم اینجا تکرار می کنم. مخصوصا از لحاظ توجه جناب آقای نخست وزیر،گفتم برای بنده مسلم است که اکثریت محترم مجلس یعنی فراکسیون ایران نوین خوشبختانه همه افراد وطن پرست و علاقه مند هستند (صحیح است) اگر غیر از این بود اطمینان داشته باشید جناب آقای خواجه نوری، بنده در این مجلس نمی آمدم، اما اگر آمدم و افتخار همکاری خانمها و آقایان را دارم برای این است که می دانم همه خانمها و آقایان علاقه به کشورشان دارند، علاقه مند به استقلال کشورشان هستند، وطن پرست و شاه دوست هستند. خدمت جنابعالی عرض کردم که این یک اشکالاتی دارد، البته رأی اکثریت محترم است ولی شما که می خواهید رأی بدهید، توجه بفرمایید.

نشستیم، مذاکراتی کردیم. به اینجا منتهی شد که این لایحه از دستور خارج بشود و به کمیسیونهای دارایی و نظام برود. بنده هم به سهم خودم که یک عضو کوچکی از این مجلس هستم رفتم، مطالعه کنم ببینم نسبت به این لایحه می توانم موافق باشم؟ اگر موافق می توانم باشم، مطالعاتی بکنم که وجدانم ارضا بشود. حتی بنده قصد داشتم که توی همین هفته خدمت جناب میرفندرسکی برسم در وزارت امور خارجه، بعضی از عهدنامه ها را بخوانم و مطالعات بیشتری بکنم. هنوز بنده نمی توانم بگویم مخالفم یا موافق چون مطالعاتم ناقص است. یک دفعه امروز آمدم دیدم این لایحه در دستور امروز قرار گرفته. حال نمی دانم این کاری که مصونیت ایجاد می کند، برای عده ای و از تعقیب جزائی مصون می شوند نباید به کمیسیون دادگستری برود؟ این لایحه که مربوط به مستشارانی است که در خدمت وزارت جنگ هستند، نباید به کمیسیون نظام برود؟ علی ای حال بنده در حال حاضر نمی توانم نسبت به این لایحه نفیا یا اثباتا نظری بدهم، چون مطالعاتم ناقص است، نمی دانستم در دستور کار امروز مجلس قرار می گیرد عرض دیگری ندارم. (احسنت) نایب رئیس - آقای فخر طباطبائی هم اخطار نظامنامه ای دارند، بفرمایید.

فخر طباطبائی - عرض کنم که قسمتی از عرایض بنده را جناب آقای صادق احمدی فرمودند.

بنده این لایحه را که مطالعه کردم، دیدم اصولاً جنبه بین المللی این لایحه ندارد. (صحیح است) جنبه اصلیش، جنبه داخلی است. مستشاران محترمی که به آنها جهات فنی دادند و برای کشور ما وجودشان لازم است از این مستشاران می خواهیم، استفاده کنیم و این مستشاران محترم را استخدام کنیم، مستخدم ما هستند. خواستم ببینم آیا به صلاح است یک چنین معافیتی به آنها بدهیم. این مطلقا جنبه بین المللی ندارد. یک امر داخلی است. وقتی که ما قائل شدیم که مستخدم باشند، این مستقلاً هیچ جنبه بین المللی ندارد، یک امر داخلی است. وقتی ما قائل شدیم که این موضوع، موضوعی است که مربوط به حق حاکمیت خودمان است و به وجودشان احتیاج داریم که می خواهیم آنها را استخدام کنیم. این لایحه می بایست در کمیسیون اصلی مورد مطالعه قرار می گرفت. کمیسیونهایی که برای این لایحه ایجاد حق رسیدگی می کنند - صراحت آیین نامه است - کمیسیون دادگستری است در درجه اول و از لحاظ دیگر اینها چون در استخدام نظام هستند، کمیسیون نظام هم صلاحیت رسیدگی دارد.

مع التأسف این لایحه به جای اینکه به کمیسیون مربوطه برود، به کمیسیون خارجه رفته به اعتبار این که نوشته اند از معافیت موضوع در بند (و) قرارداد وین استفاده می کنند، در صورتی که آن کمیسیون، کمیسیون اصیل نیست و این دو کمیسیون که عرض کردم اصالت دارد. این است که بنده صرف نظر از

ص: 622

جهات امر، ماهیت امر، جناب آقای نخست وزیر خدا شاهد است، اینکه بنده عرض می کنم بنده در این مجلس افتخار می کنم با قیافه هایی روبرو شدم که اسباب افتخار من است. همه روشنفکر، روشندل و بنده خودم را فرد کوچکی از آقایان حساب می کنم و دولت جناب آقای منصور غیر از خیر مملکت به چیزی نمی اندیشد و هر خدمتی، هر قدم مثبتی که این دولت بردارد بنده از دل و جان تأیید می کنم و یک چیزهایی که راجع به حقوق داخلی و آیین نامه باشد در کمال دلسوزی وصداقت عرض می کنم، این هیچ ارتباطی به هیچ جای دیگر ندارد. ماده 43 آیین نامه صراحت دارد جناب آقای رئیس محترم مجلس باید اجازه بفرمایند که این لایحه برود و در این دو کمیسیون اصیل مطالعه بشود. اگر عرایض بنده نارسا است و استدلالی نیست آن هم جناب آقای نایب رئیس محترم مجلس استدلال بکند، به این دلیل نباید برود، بنده عرضی ندارم. (احسنت) نایب رئیس - آقای نخست وزیر.

نخست وزیر - بنده خوشوقتم که این مذاکرات از طرف جناب آقای سرتیپ پور و جناب آقای صادق احمدی و جناب آقای فخر طباطبائی ایراد شد که بنده در اینجا توضیحی عرض بکنم، اگر قانع کننده بود البته لایحه ای است که تقدیم مجلس شده و به تصویب خواهد رسید، اگر قانع کننده نبود و دولت مجری تصمیم مجلس است. نکته ای که اشاره فرمودند برای طرح این لایحه البته وظیفه بنده نیست، چون دولت لایحه را در دستور مجلس نمی گذارد؛ این مجلس است و قطعا جناب آقای رئیس مجلس توجه به این امر فرمودند و نکات لازم را مورد توجه قرار دادند. ولی آنچه که به خاطر بنده می رسد قبل از تشریف بردن آقای رئیس مجلس به مسافرت روی اینکه مستشاران نظامی مدت خدمتشان در آن تاریخی که باید بهشان ابلاغ شود که آیا خدمتشان ادامه خواهد داشت یا خیر، دولت از مجلس تقاضا کرد این را تصویب بکند و آقای رئیس مجلس به بنده فرمودند، متأسفانه ایشان روز پنجشنبه حرکت کردند و بنده آماده بودم سه شنبه گذشته خدمت آقایان برسم، ولی چون سه شنبه مصادف با تشریفاتی بود، مقدور نبود و بنده گفتم مانعی ندارد بعد از تشریف بردن دستورات لازم را خواهید فرمود و بنده استنباطی نکردم که ایشان برای اعطای امتیاز حقوق سیاسی به یک عده ای که در خدمت دولت ایران هستند، ضرورت تصویب کمیسیونهای دیگری را تجویز کرده باشند. این را بنده از فرمایشات ایشان استنباط نکردم، باز هم مثل جناب آقای صادق احمدی شاید این اشتباه را بنده کردم ولی مطلبی را که جناب آقای سرتیپ پور فرمودند تصور نمی کنم که در این مملکت از کسانی که حافظ قانون اساسی هستند و این مربوط است به تمام ارکان مملکت و ملت ایران و هیچ کس به خود اجازه نمی دهد که برخلاف قانون اساسی حتی لحظه ای فکر بکند، چه رسید به اینکه یک اصل برخلاف قانون اساسی تقدیم بکند (احسنت) در حقیقت قانون اساسی، اساس و بنیان مملکت ما را حفظ کرده و حفظ خواهد کرد و این مجلس، مجلسی است که قانون ساسی را حافظ است و اگر در دوره فترت به آن توجه نشد، این مجلس جبران مافات را کرده و خواهد کرد به حد کمال و در حقیقت فلسفه و روح قانون اساسی سعادت ملت است که راه و روش صحیح انقلاب شاه و مردم بهترین وسیله مجری چنین وسیله و انقلابی است که در مملکت به وجود آمده، یعنی در حقیقت بزرگترین احترامی است که به قانون اساسی گذاشته شده و خواهد شد. در مورد این لایحه که امروز مطرح است، اصولاً این فقط اعطای امتیاز مصونیت سیاسی است نسبت به قسمتی از مقررات قرارداد وین که همین الآن

ص: 623

تصویب شد و لازم الاجراء است، به عده معدود و محدودی از کسانی که برای امور فنی در خدمت دولت به آن عده نیازمند هستیم و اجباری ندارند اگر این امتیازات به آن داده نشود، قبول کنند و خدمت دولت را بپذیرند، این امتیاز به آنها داده می شود. این امتیاز نظایر بی شماری دارد که به تصویب مجلس شورای ملی ایران هم رسیده است (صفی پور - نظایرش را بفرمایید) نظیرش کلیه مؤسسات بین المللی وابستگان سازمان ملل، کارشناسان W.H.O,F.A.Oکارشناسان عملیات آمریکا در ایران از این امتیازات استفاده کرده اند و قانونش هم از مجلس گذشته و هیچ مباینتی با قانون اساسی ایران و با قوانین اساسی آنها ندارد. این امتیازی است که دولت و مجلس این عده را که ضروری تشخیص می دهد، در جزء کادر سیاسی کشورهای متبوعه آنها محسوب می کند و این در اختیار دولت است و در اختیار تصمیم مجلس. نخواستند می گویند ما به این عده احتیاج نداریم، ولی نسبت به مستشاران نظامی آمریکا در خدمت ارتش ایران بنده تصور می کنم ارتش ایران دارای چنان افتخاراتی است که حفظ حقوق و حرمت مرزهای ایران را بعد از جنگ بین المللی دوم به رهبری بزرگ ارتشتاران ما،رهبر عالی قدر ما به بهترین طرزی حفظ کرده است (صحیح است) و به هیچ وجه کمکهای نظامی که در دنیا بعد از جنگ بین الملل دوم متداول بوده است و در کشور ما هم به حداقل انجام شده است و کمکهای دولت دوست ما آمریکا باید گفت که بعد از جنگ بین الملل دوم مورد احترام ایران است و هیچگونه توهمی را ایجاد نمی کند و جنبه متخصص فنی در خدمت ارتش ایران چنین توهمی را به وجود نمی آورد، خاصه به اینکه نحوه کمکهای خارجی تغییر پیدا کرده، موافقتنامه های کمکهای خارجی که در سال 1322 تنظیم شده است، تغییر پیدا کرده. امروز ما باید نیازمندیهای خودمان را تأمین بکنیم، چون وسایل مدرن و مکانیزه دنیای امروز و کمکهایی که در این فاصله به ما شده و اساس و وسیله ای که امروز ما داریم باید با تخصص و تکنیک کشورهائی باشد که سازنده آن هستند، ما نیازمند به تعداد معدودی کارشناس هستیم که وجود آنها برای تعلیمات فنی نیروی انتظامی مملکت ضروری است و این عده را طبق بند مورد موافقت کنوانسیون بین المللی وین و نظایر و مشابه نسبت به هیئتهای فنی سازمان ملل متحد و موافقتهای دیگر و نظایر دیگر مثل موافقتنامه مخصوص اصل چهار که سابقا می گفتند، اینها به هیچ وجه من الوجوه با قانون اساسی مغایر نیست، بلکه یک امتیاز مصونیت سیاسی است که به عده معدودی از کارشناسان فنی که در استخدام دولت ایران هستند، داده می شود. خاصه به اینکه بنده خواستم توجه بفرمایند جناب آقای مهندس بهبودی که این افراد در خدمت دولت ایران هستند، مأمور دولت ایران هستند. قرارداد یکساله است و در پایان هر سال قابل تجدید یا قابل ابطال است. به این جهت تا روزی که ضرورت ایجاد بکند که افراد فنی در خدمت ارتش ایران باشند، شامل امتیازاتی هستند که مورد تقاضای آنها بوده است و مورد موافقت دولت وقت و همچنین مورد تأیید دولت فعلی هم می باشد (یک نفر از نمایندگان - چون در خدمت دولت ایران هستند حتما باید مسئول دولت ایران هم باشند) مسئول دولت ایران هستند، منتهی وقتی انسان احتیاج به کمک خارجی دارد، روابط بین المللی ناظر منافع دو دولت است و این هم قراردادی است که الآن تصویب کردید (یک نفر از نمایندگان - چه منافعی از این مستشاران شامل ملت ایران می شود) آن را عرض می کنم، کمکهای مؤثری که بعد از جنگ بین الملل دوم در ایران و سایر کشورهای دنیا، نجات دادن دنیا از خطرات یک سقوط کامل شده است این را بنده و شما جایز نیست، چشم پوشی کنیم. جناب آقای رامبد و جناب

ص: 624

آقای بهبودی، توجه بفرمایید موقعی که نحوه کمک نظامی تغییر کرده، این تقاضا از دولت وقت یعنی دولت گذشته شد. در آن موقع هنوز مجلس تشکیل نشده بود. دولت وقت که همیشه بنده نسبت به آن دولت و ریاست محترمش نهایت احترام را دارم و ریاست دولت گذشته به وجود آورنده حزب مردم بودند و این حزب هم مورد احترام ما است این را قبول کردند، که این امتیازات به این مستشاران داده شود و یادداشتی به دستور ایشان صادر شد، که بعد از افتتاح مجلسین و تصویب کنوانسیون وین این موافقت نامه هم به تصویب مجلس خواهد رسید، مثل سایر تصویب نامه هایی که در دوره فترت صادر شده. پس این دولت روی احترام به تصمیم دولت گذشته و روی وقوف کامل به لزوم انجام این کار، امروز مدافع آن است با نظر کاملاً وسیع. پس خواستم توجه بفرمایید یک موافقت نامه ای است، عملی شده است و هیچ گونه مغایرتی هم با قانون اساسی ندارد و از طرف دولت وقت که ریاست آن به وجود آورنده حزب محترم بوده است، یادداشت مبادله شده و این یادداشت مورد احترام و تأیید این دولتی است که مبعوث و متکی به حزب ایران نوین است و به هیچ وجه من الوجوه مغایرتی هم با قانون اساسی ندارد و این افراد هم در خدمت دولت ایران هستند و این امتیازات اساسی هم مشابهش به دستگاههای دیگر و کارمندان فنی دیگر اداره شده است. روی این اصل می خواستم، خواهش بکنم که آقای میرفندرسکی معاون محترم وزارت امور خارجه یادداشتهایی که تهیه شده است و نظایر این موافقتنامه که در سایر کشورها که با همکاری مشترک دولت آمریکا عمل می کنند و این امتیازات را با توجه به کنوانسیون بین المللی وین مورد توجه قرار داده اند به عرض نمایندگان محترم برسانند و تصور می کنم توضیحات بنده و توضیحات مکمل ایشان کافی باشد، برای تصویب قاطع و وجدان راحت کلیه نمایندگان محترم مجلس شورای ملی (احسنت).

نایب رئیس - توجه بفرمایید که آقای فخر طباطبائی ضمن اظهار نظامنامه که فرمودند از بنده توضیح خواستند، آیا کافی می دانم این لایحه فقط در کمیسیون امور خارجه مطرح شده یا به کمیسیون دادگستری و نظام هم باید برود؟ باید عرض کنم که طبق تشخیص جناب آقای رئیس مجلس در ابتدای امر این لایحه فقط به کمیسیون خارجه رفته بود. البته ایشان این طور استنباط فرمودند که باید به آن کمیسیون برود و رفت. حالا اگر قرار باشد به کمیسیونهای دیگری هم برود این بسته به نظر مجلس است و عده ای از آقایان پیشنهاد کرده اند که به کمیسیون دادگستری و کمیسیون نظام هم برود پیشنهاد قرائت می شود.

(به شرح زیر خوانده شد) ریاست معظم مجلس شورای ملی احتراما طبق ماده 116 آیین نامه داخلی تقاضا دارد لایحه مورد بحث به کمیسیونهای دادگستری و نظام ارجاع گردد. دکتر ناصر بهبودی - رمضانی - موسوی - ملکشاه ظفر - آموزگار - فخر طباطبائی - نصیری - زهتاب فردنیری - مصطفوی - رامبد - دکتر بقائی یزدی - موقر - بالاخانلو.

نایب رئیس - پیشنهاد رسیده، البته مقدم است آقایان توضیحی دارند؟ دکتر مهندس بهبودی - اگر کسی مخالف است بعد توضیح می دهم.

دکتر عدل طباطبائی - بنده مخالفم.

نایب رئیس - آقای دکتر عدل طباطبائی بفرمایید.

ص: 625

دکتر عدل طباطبائی - عرض کنم در آیین نامه مجلس مصرح است که لوایح مربوط به روابط سیاسی با دول ارجاع می شود به کمیسیون خارجه (مهندس بهبودی - تبصره اش را هم قرائت بفرمایید) این استنباط بنده است. ما گفتیم، توضیح بدهید آقایان ندادید، پس من عرایضم را می کنم. در هر حال مسائل مربوط به روابط خارجه ارجاع می شود به کمیسیون خارجه اگر آقایان پیشنهاداتی دارند از حقشان استفاده فرموده و دادند، البته رأی مجلس قاطع خواهد بود، ولیکن نظر جناب آقای رئیس مجلس در ارجاع به کمیسیون امور خارجه کاملاً صائب و درست بوده و طبق آیین نامه مجلس عمل کرده اند. حالا پیشنهاد آقایان مطرح است، اگر توضیحی دارند بفرمایند تا بنده روشن بشوم (عده ای از نمایندگان رأی، رأی).

نایب رئیس - آقای مهندس بهبودی بفرمایید.

دکتر مهندس ناصر بهبودی - در موردی که جنابان آقایان صادق احمدی و فخر طباطبائی اخطار نظامنامه فرمودند، دلایلی که باید این لایحه به کمیسیون دادگستری رفته باشد فرمودند و بنده از تکرار مکررات برای جلوگیری از اتلاف وقت مجلس خودداری می کنند، ولی همکار ارجمند من جناب آقای دکتر عدل طباطبائی توجه بفرمایند این یک مسئله خارجی نیست یک مسئله صد درصد داخلی است (صحیح است) که ما می خواهیم نسبت به مستخدمین خودمان اخذ تصمیم کنیم (صحیح است) با فرمایشاتی که جناب آقای سرتیپ پور در موقع طرح این لایحه فرمودند، من مصلحت چنین دیدم که این لایحه برگردد به کمیسیون چون اگر با تقاضای امضا کنندگان موافقت شود، فقط 5 روز به موجب آیین نامه در تصویب لایحه تأخیر می شود. با آن فرمایشاتی که فرمودند عده ای از همکاران که اسامی شان را ملاحظه می فرمایید از همه طبقات مجلس هستند، با این نظر که این فکر جناب آقای سرتیپ پور بیشتر پخته شود، موافقت کردند. جناب آقای نخست وزیر هم ملاحظه کردند که در ضمن فرمایشات ایشان مشغول تهیه این طرح بودم، چون مصلحت مجلس مصلحت دولت را منِ کوچک این طور تشخیص دادم که برگردد به کمیسیون و حتی این تشخیص من باعث عتاب آقای نخست وزیر به من شد.

دو مرتبه تذکر دادند که من توجه کنم یعنی امر فرمودند و همیشه این امر برای ایشان ملحوظ است.

در هر حال تقاضا این است که جمعی از همکاران شما از تمام طبقات اعم از فراکسیون مردم، مستقل و منفرد و حتی خیال می کنم، چند نفر از فراکسیون ایران نوین هم امضاء کرده اند که موافقت بفرمایند.

حلاجی این لایحه در محیط ساکت و ساده کمیسیون بشود، نگذارید پرده ها بیشتر از این در مجلس بالا برود (همهمه نمایندگان) (عده ای از نمایندگان - رأی، رأی).

نایب رئیس - یک موافق و یک مخالف صحبت کردند، مجددا قرائت می شود تا رأی بگیریم.

(به شرح سابق خوانده شد) نایب رئیس - خانمها و آقایانی که با این پیشنهاد موافقند قیام فرمایند (عده کمتری برخاستند) رد شد. کلیات لایحه مطرح است. آقای زهتاب فرد بفرمایید.

زهتاب فرد - با کسب اجازه از مقام معظم ریاست مجلس قبلاً به عرض آقایان می رسانم که من با مدیران جراید و بخصوص با روزنامه اطلاعات و کیهان در این مورد هماهنگم که نمی شود و نمی توان و نباید منتظر بود که بیانات نمایندگان را بطور کامل در روزنامه منعکس بکنند، برای اینکه اگر بنابراین

ص: 626

اصل باشد باید هر شماره 8 - 10 - 12 صفحه بر اوراق خود اضافه کنند و این در وضع موجود مقدور نیست، اما آنچه می دانم آن این است که اگر به صورت آگهی مطلبی به روزنامه ها داده شود، حق رد آن را ندارند و من از پشت این تریبون مجلس از حسابداری مجلس تقاضا می کنم، متن کامل عرایض مخلص را که روزنامه اطلاعات و کیهان چاپ فرمودند هزینه درج آن را بپردازند و البته برای اینکه به بودجه ضعیف بنده تحمیلی نشود، 20 سطر در صفحه اول بگذارند و بقیه را در صفحات ارزانتر. مطلبی که عنوان می شود، اعتقاد امروز من نیست موضوعی که امروز می خواهم در اطراف آن صحبت کنم، موضوعی نیست که من امروز این اعتقاد را پیدا کرده باشم و یا امروز به خاطر اینکه جناب آقای منصور مقام نخست وزیری را احراز فرموده اند، خدای نکرده با ایشان نظر شخصی داشته باشم، گو اینکه خودشان می دانند و می دانم که می دانند که به شخص ایشان ارادت دارم، البته همان طور که در مقدمه جناب سرتیپ پور و جناب احمدی و جناب دکتر مهندس بهبودی گفتند که ما آمادگی برای مخالفت با این موضوع نداریم. به خاطر اینکه قبلاً قرار بود این در کمیسیون دادگستری و در کمیسیون نظام و حتی در جلسه خصوصی مورد مطالعه قرار بگیرد، ولی امروز ساعت 8 احضار شدیم فرمودند که این لایحه در دستور است و بنده روی اعتقاد قلبی و سابقه ذهنی بر اینکه افکار عامه نسبت به این موضوع بخصوص چگونه قضاوت می کند، لازم دانستم به نام یک نماینده مجلس، به نام یک مدیر روزنامه از همه بالاتر به نام یک مرد کوچه، نظریات ناقص خود را عرض کنم. مطلب گفته شود، بازگو می شود تا اگر خدای نکرده اینجا مسئله ای را عنوان می کنم، این به آن معنی نخواهد بود که ارزش مساعی دولت ایالات متحده آمریکا را فراموش یا نادیده می گیریم. ما به ارزش همکاری نظامی و سیاسی آمریکا در 15 - 16 سال اخیر کاملاً اطمینان و آگاهی داریم. حتی از 50 سال به این طرف کاملاً واردیم، اینکه جناب آقای نخست وزیر فرمودند شاید روزی بیایند و از پشت این تریبون درباره مساعی جمیله آمریکا مطالبی عنوان بفرمایند، امیدوارم آن روزی باشد که در مجلس آمریکا هم راجع به تأثیر پل پیروزی مطالب و حقایقی گفته بشود (احسنت). واقع امر این است که آن لایحه جناب آقای نخست وزیر با مقدمه غلطی عنوان شده و متأسفانه در افکار عامه این مقدمه غلط یک سوء تفاهمی به وجود آورده. ما که وکیل مجلس هستیم در مقابل ملت نیز یک مسئولیتهای را حس می کنیم. از چندی به این طرف از گوشه و کنار دانسته و ندانسته حرفهایی به گوش ما می خورد، تلفن می زنند، در برخوردها گوشه و کنایه می زنند. البته من به آن عده از مغرضینی که در گذشته انحراف سیاسی داشتند به مطالب آنها و تحریکات آنها ذره ای وقع نگذاشته ام و نمی گذارم.

آتش به جان توده فتد کاین بنا نهاد اول بنا نبود که سوزند ملک خویش توده ای احتمالی اگر در بیرون مطالبی عنوان بکند و یا سنگ وطن پروری به سینه خود بزند و یا به آن ورشکسته سیاسی که امروز از موقعیت می خواهد، سوء استفاده بکند و در بازار و دانشگاه و یا بیرون عنوان می کند که دولت دولتی است که دست اجنبی را در امور ایران بازگذاشته، اعتنایی نخواهد کرد به دلیل اینکه، آن که توده ای است، آن که وابسته به حزب منحله توده است، تکلیفش روشن است، برای اینکه متأسفانه دیدم و دیدید که در 15 و 16 سال پیش دو دستی قسمتی از مملکت را در طبق اخلاص نهادند. آنها امروز حق ندارند، نسبت به دولت اعتراض بکنند و حتی آن منحرفین سیاسی و آن وجیه المله ها که هم اکنون نیز متأسفانه برای خودشان دکان داغی باز کرده اند و می خواهند دولت را

ص: 627

تضعیف بکنند. ما اجازه دهن کجی به آنها نمی دهیم، اگر امروز من در اینجا مطلبی را عنوان می کنم به لحاظ الهام از آن تیپ منور، دلسوز علاقه مند به رژیم مشروطه و به خاطر عزت و بزرگداشت ارتش شاهنشاهی می باشد و بس. من در 12 سال پیش آنهایی که امروز دم از وجاهت ملی می زنند و در 12 سال پیش در روزنامه اراده آذربایجان که در شماره 49 مورخ 12 بهمن 1330 تحت عنوان بهای یاری آمریکا، گرانی اصل 4 ترومن مطلبی نوشتم.

به این لحاظ جناب آقای حاذقی، به یادم آمد که بیاورم اینجا بخوانم که آن جمله جنابعالی اگر برای بعضیها سوء تفاهمی ایجاد بکند یا لااقل مخلص روی ندانستگی تحت تأثیر تلقینات اجنبی پرستان و مزدورها قرار گرفته باشم، بدانید که در این مجلس، مجلسی که منبعث از کنگره انقلاب سفید است، هرگز چنین افراد خام و ناپخته که تحت تأثیر عمر و زید قرار بگیرند، قرار نگرفته اند و نمی گیرند (احسنت - صحیح است) این را می خوانم و متأسفانه یا خوشبختانه مقدار زیادش هنوز صادق بر وضع روز و بازیهای روز است. پس از چند سال مذاکره، تبلیغات و وعده ها بالاخره هیئتی تحت ریاست آقای وارن به تهران وارد و برای مصرف 23 میلیون دلار که به موجب اصل چهار ترومن که مورد تقاضای دولت ایران و موافقت آمریکا واقع شده به ایران وارد و مراسلاتی با آقای نخست وزیر مبادله کردند. از کیفیت برنامه ای که به موقع اجرا گذارده خواهد شد در موقع خود البته بحث خواهیم کرد (جداگانه در آن مورد به خصوص هم البته بحث خواهیم کرد) به یک نکته بسیار دقیقی که جلب توجه ما را کرد، لازم می دانم که اشاره بنمایم. آقای وارن رئیس برنامه اصل چهار، از دولت ایران تقاضا کرده اند که این هیئت مخصوص و کارمندان را جزء هیئت سیاسی کشورهای متحده آمریکا در ایران خواهند شناخت،تا از مزایا و مصونیتهایی که به هیئتهای سیاسی داده می شود، با تطبیق درجات آنان برخوردار گردند. این تقاضا را جناب آقای دکتر مصدق در هیئت وزیران مطرح و مورد موافقت واقع می گردد و در مراسله مخصوص به آقای وارن ابلاغ می شود. این را برای آن می خوانم که تازه به دوران رسیده های سیاسی و آنهایی که به حرفهای پوچ محتضرهای سیاسی و ورشکستگان سیاسی فریب می خورند بدانند که تاریخچه این لغزشهای سیاسی از چه تاریخ است از پنجاه سال قبل بسیاری از ممالک و ملل خارجی و مستشاران و متخصصین و مشاورین به ایران آمدند و مشاغل بزرگ و کوچکی را اشغال کردند، ولی هیچ کدام تقاضایی نظیر این تقاضا را از دولت ایران نکرده بودند و این اولین مرتبه ای است که جناب آقای دکتر مصدق و یا هر کسی که به جای دکتر مصدق می خواهید، بگذارید. یک چنین امتیازات فوق العاده ای را نسبت به اتباع یک دولت خارجی قبول و اعطاء می نماید.

اگر آمریکاییها از قوانین ایران از ماده 71 قانون اساسی که می گوید تمام محاکم ملت ایران باید در تحت قانون اساسی ایران قرار بگیرند، اطلاع نداشته باشد، مورد ملامت نیستند، ولی جناب آقای دکتر مصدق که خود را قانون شناس می دانستند، می بایست در خاطر داشته باشند که در قانون اساسی اصل مخصوصی برای اتباع خارجه منظور گردیده. اصل ششم می گوید، جان و مال اتباع خارجه مقیم خاک ایران مأمون و محفوظ است، مگر در مواردی که قوانین مملکتی استثناء می کند. از شصت سال قبل هیئتهای مذهبی فرهنگی آمریکا در ایران مشغول فعالیتهای مذهبی و فرهنگی بودند و در این مدت از طرف ملت ایران جناب آقای منصور نسبت به آنها آسیبی فراهم نیامده است. از چهل سال به این

ص: 628

طرف، از زمان شوستر، مشاورین آمریکایی، مشاورین مختلف به عناوین مختلفه در ادارات مختلف مالی، نظامی و فرهنگی ایران دارای مقامات و مشاغل مهمی بوده و هیچ واقعه ناگواری برای آنان پیش نیامده که ضرورت معافیتهای هیئتهای سیاسی را برای آنان یا برای اینان ایجاب نماید. بنابراین خواهی نخواهی جناب منصور هر کس حق دارد از آقای دکتر مصدق آن روز و از جناب منصور امروز سؤال کند که سبب اعطای چنین امتیازاتی به مشاورین فنی آمریکا برای چه بوده است. بیش از سه هزار کارشناس انگلیسی و غیر انگلیسی شرکت سابق نفت سالیان دراز در ایران زندگی کردند و روزی که دولت ایران اخراج آنها را تقاضا نمود با سلامتی و بدون هیچ حادثه ای مملکت ما را ترک کردند و رفتند، و هیچ سابقه ناگواری در این مدت پنجاه ساله نسبت به هیچ یک از کارشناسان خارجی پیش نیامد که دلیل وحشیگری ملت ایران یا سوء رفتار سکنه این مملکت با خارجیان باشد، که جناب آقای منصور امروز اجازه بدهند، آمریکاییها چنین تقاضایی را از ما بنمایند که در عین اینکه موجب سرافکندگی ملت و مملکت ایران می باشد، این یک سابقه بسیار غلط و ناگواری خواهد بود که مملکت ایران را در دوره زمامداری جنابعالی در عداد مستعمرات و ممالکت تحت الحمایه قرار دهد (احسنت) (همهمه نمایندگان) (خواجه نوری - این طور نیست).

نخست وزیر - ایران تحت الحمایه نیست.

یک نفر از نمایندگان - پشت تریبون مجلس این حرفها را نفرمایید.

زهتاب فرد - از جنابعالی نهایت تشکر را دارم این نوشته سیزده سال پیش من بود، این نوشته مربوط به 13 سال پیش من بود ( قراچورلو 13 سال پیش هم درست نبود) اتفاقا هیچ فراموش نمی کنم بیایند آن بازیهای 13 سال پیش را که منجر به آن حوادث شوم شد تو دهنی بزنیم به هر اجنبی پرست آن روز را فراموش نکنید (قراچورلو- این حرفها از جنابعالی بعید است) تشکر می کنم از جنابعالی، عرض کردم این حرف یک مرد کوچه است، اما در افکار عامه امروز متأسفانه به غلط یک همچو افکاری پیدا شده، بنده از جنابعالی استمداد خواهم خواست راجع به راه ارشاد آن افکار مسموم و آن افکار منحرف، آن افکاری که متأسفانه ندانسته تحت تأثیر بعضی از حرفها قرار گرفته است.

جنابعالی و من در پشت این تریبون مجلس انتظاراتی داریم. من به آن اشکهای جنابعالی تعظیم می کنم.

من می فهمم در چه مجلسی حرف می زنم و با کی ها حرف می زنم. من همه سوابق یک یک همکاران پارلمانی را می دانم. من می دانم اینجا آن چنان مجلسی است که هیچ گونه سوءظنی نسبت به آن نیست. من برای شما با آن که از موضوع کنار می روم یک قصه ای را می گویم (یک نفر از نمایندگان - چیزی که به صلاح مردم است بفرمایید، نه آن چیزی که مردم می گویند) اجازه بفرمایید اول حرفهای مردم را بزنم بعد راجع به صلاحشان حرف می زنم، مردم یک حرفهایی می زنند چون متأسفانه باید دولت قبل از اینکه این لایحه را به اینجا بیاورد لازم بود این ماده واحده را در روزنامه منتشر می کرد والا باید به افکار عامه حق بدهد که متأسفانه سوءظنی پیدا کنند. جناب قراچورلوی عزیز من جدا تعظیم می کنم در مقابل احساسات پاک شما. من و شما هم سنگریم. خود نخست وزیر مملکت می داند هیچ مرد سیاسی بنده را تحریک نمی کند و هیچ اجنبی با بنده نمی تواند تماس پیدا کند، برای اینکه خوشبختانه تمام چهار دیواری را خراب و واژگون کرده ام. من فقط سرباز فداکار شخص اول مملکت محمدرضا شاه پهلوی هستم اگر حرف می زنم اینجا این حرف ممکن است خدای نکرده ناپخته باشد،

ص: 629

خدای نکرده گفته بشود که گفتن این حرفها علیه مصالح مملکتی است، ولی شأن دمکراسی ایجاب می کند یک ناپخته، یک مرد کوچه و بازار بیاید اینجا حرفش را بزند تا شما با تجاربتان، با منطقتان با اشاراتتان، من را و آنها را و دیگران را که قصد دارند مجلس را تضعیف بکنند سرجای خودش بنشانید.

این موردی بود که باید پرده ها را بالا بزنیم. ما آن پرده ها را بالا می زنیم که در تضعیف این مجلس قدم برنداریم، چرا اقبال ضعفا در حمایت اقویا است. این چه بهانه ای است که ما به آنها می دهیم، اما اینکه مجلس تضعیف پیدا می کند گفته شد خدای نکرده این توهم پیش بیاید که خدای نکرده صد خدای نکرده خاکم به دهن اگر من نسبت اجنبی پرستی نه لاس زدن با اجنبی را به یک شخص به یک فرد مجلس بدهم، گناه نابخشودنی است. من هرگز اینقدر در زندگیم جسور و بی تربیت بار نیامده ام، بعد از وقایع پیشه وری بد نیست که بشنوید، بدانید که من حساب شده حرف می زنم که اگر از حرفم کسی رنجید آن را حساب مقدمه چینی بر پایه سوءنیت نگذارید. جناب قراچورلو بد نیست بدانید برادر چهل و نه ساله من را در وقایع پیشه وری به خاطر مبارزاتی که من می کردم و در همین مجلس در دوره 14 در سالن پایین، پنج و شش بار سخنرانی داشتم. به عوض اینکه مرا گوشمالی بدهند برادر من را در تبریز دزدیدند. آن روز به بنده گفتند برادرتان را فلان کس کشته، اسم آوردند، محلش را هم گفتند. حالا امامزاده نمی سازم نه نشان 21 آذر دارم نه اسمم جزء لیستی است که از وقایع پیشه وری ضرر دیده ام و باج می خواهم. در آن حادثه برادر من را دزدیدند و گفتند کسی کشته. بعد از حادثه که شش ماه در جبهه بودم، در پشت سنگر جنگیدم و تفنگ گرفتم. من دبیر جمعیت آزادی آذربایجان بودم. خوشبختانه جزء آنهایی بودم که پدر جناب آقای منصور بیوگرافی بنده را خوب می داند. بنده جزو آن عده ای بودم که به آذربایجان رفتم. من هجده ساله آن روز، متکفل 9 سر عائله سنگین، با دست خالی، برادر از دست داده، لااقل می بایستی سراغ آن قاتل می رفتم. در خیابان نشانم می دادند، می گفتند فلانی قاتل است، آنقدر سکوت کردم، آنقدر خود را به تجاهل زدم که خدای نکرده بعضی از دوستان حمل بر بی غیرتی شد. چرا؟ به دلیل اینکه آنجا نبودم. من نمی توانستم کسی را در مظان اتهام قرار بدهم. آن روز مثل امروز نبود، آن روز حربه من برّا بود، خدای نکرده با یک حرف من یک کسی بالای دار می رفت. از آن موضوع ده سال گذشت. بعد از فوت استالین تلگرافی از شوروی آمد. معلوم شد برادر من اسیر آنها است. این تلگراف را که دریافت کردم خدا را شکر کردم که من قضاوت نابجا نکرده ام، ده سال محرومیت کشیدم و کسی را قاتل معرفی نکردم و گناه می دانم نسبت به این دولت و اعضای دولت خدای نکرده از ذهنم خطور کند که اینها لغزش سیاسی دارند، من هم با احساسات آقا شریکم. خطاب من با اجازه تان به آقای دکتر اول حقوق ایران است که آقایان یک قدری از عصبانیتشان کاسته بشود. اگر در آتیه برای هر اداره یا هر رشته از هر مملکت خارجی متخصصین و مشاورین بیاوریم، همکاران عزیز دلیل ندارد که آنها چنین امتیازاتی را برای خود نخواهند. آن روز هم در نظر باشد و ما هم حق نداریم که استثنائی را قائل شده و امتیازاتی که به عده ای می دهیم، نسبت به سایرین خودداری نماییم. 23 میلیون دلار سهل است، یکصد میلیون دلار و صدها میلیون دلار ارزش این را نداشت که ما ملت و مملکت خود را به این درجه تنزل بدهیم، که برای دریافت یک کمکی که عنوان صدقه را دارد، زیر بار یک چنین شرط بی سابقه و ننگ آوری برویم. این قسمت را نمی خوانم و می زنم، چون باز هم مجلس تکان می خورد. حقایق گفتنی بسیار است، ولی هر حقیقتی

ص: 630

را در یک موقعی باید گفت که ادراک مردم قوه شنیدن آن را داشته باشد. هر اقدام و هر تبلیغی برای نجات ایران از نفوذ بیگانگان بنمایید، در مقابل این تسلیم، این خشوع، این فروتنی و این خضوعی که در مقابل مشاورین آمریکایی شده است ناچیز و خطرناکترین سابقه ای است که دولت آقای دکتر مصدق در روابط ایران با ممالک خارجی ایجاد کرده است، ای کاش اقلاً این اقدام به اسم آقای مصدق السلطنه وزیر دفتری تمام می شد نه به اسم دکتر مصدق مدعی حقوق دانی و حقوق شناسی و نخست وزیر وقت ایران متأسفانه این وقایع و این جریانها شایعه اینکه آقای دکتر مصدق و همراهان ایشان آنچه می کنند برای تأمین نظریات امپریالیستهای بیگانه است، تقویت می نماید و جای نهایت تأسف است که این جریانات و این شایعات و سوءظنهایی را نسبت به نیات مدعیان آبرومند ایران تأیید می کنم. در این مدت کم ما مقدار زیادی لایحه تصویب کردیم، من از آقایان کتمان نمی کنم نسبت به هیچ یک از آنها سوءظنی نداشتم به دلیل مذاکرات مجلس راجع به هیچ یک از آنها هم صحبتی نکردم، برای اینکه اهل فن آمدند، توضیح دادند. خودم هم فرصتی داشتم که مطالعه کردم اما این لایحه، من چگونگی را به عرضتان می رسانم، چگونگی ممکن است از نظر صحنه سازی تلخ جلوه کند. در تبریز بودم با استفاده از تعطیلات مجلس یک ماه و نیم برای رسیدگی به تقاضاها و گرفتاریهای حوزه انتخابیه در معیت جناب آقای دکتر شفیع امین و سایر همکاران پارلمانی ده به ده گشتیم. همه جا رفتیم مقدار زیادی حرف شنیدیم، من انتظار داشتم که در اولین جلسه مجلس در اولین روز سالگرد مجلس راجع به مستدعیات آذربایجان صحبت بکنم و باز تصمیم داشتم از توجه شخص آن جناب نسبت به آذربایجان به خصوص از انتصاب تیمسار صفاری و امیدهایی که برای مردم پیدا شده است حرفهایی بزنم. ما با دولت بغض و کینه نداریم، شاید این را قبلاً هم گفته باشم، دوره ای که با جنجال با عوام فریبی و با هوو تحریک می شد، نخست وزیری برد و نخست وزیر آورد، گذشته است و امروز کسی از ما زیر آستین، نخست وزیری ندارد و شبها هم دور و بر منقل فلان رجل بازنشسته و ورشکسته نمی نشینیم. ما راهمان شاهراه است، همان راه روشنی است که اعلیحضرت شهریاری برای ما تعیین فرمودند. اعلیحضرت همایونی در آخرین جلسه مصاحبه مطبوعاتی فرمودند در ایران آزادی منهای خیانت هست. اگر ما در رویه خودمان گاهی تندی نشان می دهیم این از استنباطات و از سلیقه سیاسی و غرور ملی و احساسات شخصیمان است، والا هیچ توهمی پیش نیاید. در سفر آذربایجان در چند جا گفته شد آقا، مجلس سنا یک قراردادی تصویب کرده است. من اسمی را که آنها می گفتند، اینجا تکرار نمی کنم و معترفم آن اسمی که در افکار هست، نیست. بنده از آقایان کتمان نمی کنم مثل اینکه غفلت کرده بودم مثل اکثر آقایان آن تصویب نامه را من نخوانده بودم. آمدم، خواندم. در صورت مشروح مذاکرات مجلس سنا هست، اینکه می گویم. از مقدمه غلط نتیجه صحیح عاید نمی شود. اینجا بنده دیدم یک موافقتی است، بنده دیدم این لایحه با یک مقدمه ای که لااقل برای من نارسا بود در افکار عامه تولید سوءظن کرده بود. لایحه آمد به مجلس سنا اولاً جناب رئیس مجلس سنا می فرمایند «البته مقدور هم بود که ما فردا جلسه فوق العاده ای تشکیل بدهیم، ولی چون کار بسیار مختصری است اجازه بفرمایید الآن تمامش بکنیم.» این اولین موردی بود که بنده را مقداری تکان داد. در هر حال از نظر بنده این که گفته می شود چیز مختصری بود، اگر مختصر بود لزومی به این امر نداشت که جلسه فوق العاده تشکیل بدهند. این یک

ص: 631

نکته ای بود که برای من ایجاد تاریکی کرد. بعد لایحه را خواندم دیدم به رئیس و اعضای هیئتهای مستشاری نظامی آمریکا به موجب این موافقت نامه و با استفاده از بند (و) ماده اولش یک امتیازاتی قائل شدند. بند (و) را خواندم، دیدم نوشته به اصطلاح مأمور اداری و فنی آن دسته از کارمندان و مأمورین است که به امور اداری و فنی مأموریت اشتغال دارند. بعد دیدم که نوشته کارمندان مأموریت یعنی کارمندان سیاسی یعنی کارمندان اداری، یعنی خدمه مأموریت. بعد آمدم در پایین خدمه مأموریت را دیدم، گفته اصطلاح خدمه یعنی آن دسته که از مأمور خانگی اشتغال دارند (نخست وزیر- ارتباط به این پیدا نمی کند) بند (و) را خواندم. اصطلاح مأمور فنی و اداری را هم بالایش نوشته اصطلاح هیئت مستشاران نظامی یعنی رئیس مأموریت و کارمندان مأموریت بعد این کارمندان مأموریت را توضیح داده، این اصطلاح مأمورین یعنی اعضای مأموریت اینها یک اصطلاح اعضای مأموریتی است (دکتر یگانه - خدمه نیست) در پایین جزو آن در آورده انشاءاللّه توضیح خواهید داد، چون در بالا خوانده بودم دیدم به مستخدم، به خانمی که به هر ملاحظه از ملاحظات مستخدم است به نام مستخدم می آورند. اینجا به آنها هم عنوان سیاسی می دهند. بعد آمدم ببینم دولت، دفاعی که در مجلس سنا کرده چه بوده راجع به این موضوعی که به هر ملاحظه ای از ملاحظات در چنین مجلسی چنین شوری را ایجاب کرده و 15 نفر گفتند که این لایحه برود به کمیسیون دادگستری چه عکس العملی در مجلس سنا نشان داده اند. من آنجا چیزی به نظرم نرسید جز اینکه آقای مهندس شریف امامی گفته اند «البته مقدور بوده که فردا جلسه فوق العاده تشکیل بدهیم، ولی چون کار مختصری است اجازه بفرمایید الآن تمام کنیم.» بعد هم نطق آقای میرفندرسکی که امروز زیارتشان می کنم. متن نطق ایشان را در توضیح این لایحه برای آقایان می خوانم، من آنقدر آدم بی ادبی نیستم، ولی باور کنید بدون شکسته نفسی اعتراف می کنم که تسلط بر لغات و معلومات من کم است برای اینکه نگفته باشم که بیسوادم، این است که این کلمه تناقض گویی را به کار می برم، بنده در دفاع ایشان تناقض گویی فاحشی دیدیم. یک جا می گویند که «این مصونیت سیاسی نیست، اشتباه نشود» همان طور که جناب آقای نخست وزیر فرمودند خیلی از تصورات و اندیشه ها هست که آقایان سناتورهای عظام می دانند که بیاید در آن جرح و تعدیل کرد. شاید در نظر اول خیلی گرا ن باید که ما برای یک عده خارجی در ایران تقاضای مصونیت و معافیت بکنیم، ولی این مصونیتها و معافیتها را به خاطر آن خارجیها تقاضا نمی کنیم، ما برای خدمتی تقاضا می کنیم که آنها برای ما انجام می دهند. پس از اینکه زیاد برای این موضوع فکر کردیم و مشاوره کردیم با دستگاههای مختلف مملکت به این نتیجه رسیدیم که این مصونیتها و این مزایا ضرری برای دولت شاهنشاهی ندارد و معافیت مالیاتی است (عین عبارت است، بنده تحریف نمی کنم) که از حقوق آنها مالیات گرفته نشود و یا برای مسکن و تغذیه معافیت داشته باشند و به علاوه این نظر چیزی نیست که ما تنها کرده باشیم دولتهای دیگر هم کرده اند، دولت ترکیه هم کرده، دولت یونان هم کرده. این مستلزم همکاری است که ما با دولت آمریکا داریم و اگر فرض بفرمایید که ما این را به دولت دیگری بدهیم این صحیح نیست برای اینکه با دولت دیگری قرارداد دفاعی دوجانبه نداریم. پس با این توضیح ما بیخود حرف زدیم. این موضوع را اگر می فرمودند در چنین قانونی مطلب ساده و حل شده بود، تشکر می کنم، ولی نکته جالبی بعد می فرمایند که برای بنده جالب است.

می فرمایند توجه آقایان را جلب می کنم، چرا ما بهانه به دست دیگری بدهیم، می فرمایند اگر فرض

ص: 632

بفرمایید که ما این را به دولت دیگری بدهیم این صحیح نیست، خیلی کار مهمی نبود که ما توجه همه دولتها را به این موضوع جلب کنیم ولی معلوم می شود مسئله در سطح پایین بود، این دیگر لزومی نداشت که ما خوش خدمتی کنیم. البته ما ارزش کمکهای آمریکا را خوب می دانیم پس باید کارشناسان او را از مالیات مسکن معاف بکنیم، این هم عین عبارت بود که عرض می کنیم، دوباره تکرار می کنم در آنجا فرموده اید اگر فرض بفرمایید که آن را به دولت دیگری بدهیم، این صحیح نیست برای اینکه با دولت دیگری نه قرارداد دفاعی داریم اینجاست که دارد یواش، یواش موضوع اهمیت پیدا می کند. معافیت مالیات نیست چون مثل اینکه خدای نکرده کلمه رشوه توی آن مستتر است برای اینکه با دولت دیگری نه قرارداد دفاعی دو جانبه بستیم نه دولت دیگری را برای دفاع از مملکت خودمان اینطور شریک کرده ایم، می شود. بعد می گویند اگر اجازه بفرمایید متن یادداشتهای متبادله را خدمت آقایان تقدیم می کنم.

بعد مواد تقدیم می شود و با آن صورتی می آید که شنیدید چه بسا جزئیاتش را هم آقایان می دانید.

اما تیمسار صنیعی چرا من با این لایحه مخالفم؟ یک قصه دیگری را ناچارم عرض کنم روزی بنده در خیابان استانبول قدم می زدم دیدم 1 م یحیی، 29غلام یحیی و 1 شه وری، 29پیشه وری و چند مأمور اجنبی با لباس فورم اجنبی و با اسلحه توی خیابان اسلامبول گردش می کنند. بنده خیلی ناراحت شدم. برادر از دست داد، از تبریز تبعید شده، شاهد فجایع و جنایات آنها بودن، جدا تصمیم گرفتم یکی از اینها را بکشم. خوشبختانه طپانچه هم همراهم بود اما برای یک لحظه و یک آن، آن روز گریه داشت (چند نفر از نمایندگان خندیدند) خنده داشت؟ برای بنده هم خنده نگذاشت گریه کنم و گریه نگذاشت خنده کنم، ناراحت شدم فکر کردم بزنم بکشم بعد فکر کردم یک حرکت بی نتیجه است. فرض کن، یک اجنبی را کشتم، چه می شود؟ اما نتوانستم تحمل کنم بعد از آن بلافاصله رفتم خدمت شادروان قوام السلطنه، البته پذیرائی بنده با این سن و سال یک هفته وقت می خواست ولی بنده زود خدمتشان رسیدم و به عرضشان رساندم که جناب آقای نخست وزیر یا به اصطلاح آن روز حضرت اشرف (یک نفر از نمایندگان - جناب اشرف) بله حافظه ایشان از من قوی تر است، عرض کردم بنده زهتاب فرد، دارای چنین روحیه، چنین سابقی دیروز می رفتم اجنبی پرستان را در خیابان دیدم آمدم خدمت جنابعالی ببینم تکلیف ما چیست، ایشان فرمودند که خدا روحشان را شاد کند به بنده فرمودند دست و بال ما را نبندید، بگذارید کار کنم. کمال صداقت، کمال وطن پروری، کمال بزرگواری و کمال شاه پرستی و درایت در گفته ایشان محفوظ بود.

بنده به ایشان عرض کردم که جناب اشرف اشتباه نشود ما مقداری از خاک آذربایجان را نمی خواهیم که آقا با سیاست مقداری از خاک را تحویل ما بدهید و وقتی که غرور ملی جریحه دار شد آن خاک دیگر به درد ما نمی خورد و بنده به نوبه خود این منطق جناب اشرف را قبول ندارم و بروم به نوبه خود وظیفه خود را انجام می دهم برگشتم پتوپریموس، ملافه خودم را به 19 تومان فروختم و از اینجا تا اراک هم شاگرد شوفر شدم برای اینکه 19 تومان ظرفیت بیشتر از آن را نداشت. از آنجا رفتم همدان و تفنگ گرفتم با همشهریهای غیور آذربایجانی که امروز همه شان در بدرند رفتم جبهه، سنگری قرار دادیم و مدافع حقوق و حیثیت مملکت شدیم. تیمسار اگر با این لایحه مخالفین به دلیل این است که البته تا ما را قانع نکنند این را عرض می کنم که با این لایحه روحیه سرباز ایرانی خدشه دار می شود،

ص: 633

غرور ملی خدشه دار می شود استقلال ارتش ما خدشه دار می شود، این استنباط بنده است، هیچ اعتراضی به بنده نکنید انشاءاللّه منطق قوی و بیان رسای نخست وزیر همین مسئله را برای من کوچک روشن خواهد کرد. در گذشته خواستند در ارتش نفوذ کنند نخست وزیرانی را سراغ داریم که وزارت جنگ می خواستند، چرا؟ آقایان بهتر از من می دانید و می دانستند که اگر در آنجا جای پا پیدا کنند هر لحظه هر منظوری برای آنها تأمین است. از آن موضوع نتیجه نتوانستند بگیرند. بیداری ملت ایران مشت محکمی به دهن آنها زد. خواهید بخشید من سیاسی نیستم اگر یک خرده باز و بی پرده حرف می زنم چون در مسائل مملکتی من هرگز حسابگر و معامله گر نبودم. امیدوارم انشاءاللّه جناب آقای نخست وزیر از همه رفع این نگرانی خواهند فرمود، این است که نمی توانیم در ارتش شاهنشاهی که پناهگاه محکم استقلال مملکت ما است، حیثیت ملی ما است به دست خودمان برای یک عده مصونیتهائی بدهیم. مطلب دیگر اینکه تا به امروز معمول این بود که تمام محاکم دادگستری تحت عنوان و تحت لوحه افتخارآمیز به نام نامی اعلیحضرت همایون شاهنشاه آغاز می شود و تمام دادگاهها در زیر چنین ورقه افتخارآمیزی که برای همه ما حجت بوده و قاطع بود، رأی صادر می کند.

این افتخار رژیم ما است این افتخار مملکت ما است که خاندان سلطنتی دعاوی حقوقی و جزائی و گرفتاریهای شخصی خودشان را از راه دادگستری ما تعقیب می کنند (احسنت) ارتشبد حجازی می داند که اگر خدای نکرده صد خدای نکرده لغزشی کرد، در همین دادگاه تحت محاکمه قرار می گیرد بطوری که دیدیم تحت محاکمه قرار گرفتند. بنده با استفاده از این سرمشق مبارک اعلیحضرت همایونی که در آخرین جلسه مصاحبه مطبوعاتی فرمودند آزادی منهای خیانت، حرف بزنم. رئیس محترم دولت می داند که نمی تواند بگوید زهتاب تو این بیانات را تحت تأثیر تلقین فلان شخص یا فلان بازیگر سیاسی یا صد خدای نکرده تحت تأثیر فلان سیاست قرار گرفته و قصد این را دارد که به روابط ایران و آمریکا لطمه وارد کنی و آنها که با ما همکاری دارند آنها را دلسردسازی مگر من و همه همکاران ما و ملت ایران و بخصوص مردم آذربایجان می توانند همکاری صادقانه و شرافتمندانه ملت و دولت آمریکا در واقع آذربایجان نادیده بگیرند؟ (صحیح است) اما باری ما بیش از هر چیز غرور ملی لازم است. ملتی که غرور ملی نداشته باشد، هیچ چیز ندارد. ما به دست خودمان در خانه خودمان نمی توانیم و نمی بایستی به یک عده ای آن چنان آزادی بدهیم که خدای نکرده صد خدای نکرده اگر یکی از اینها منحرف سیاسی بود (این نکته باری مردم کوچه و بازار که فقط به غرور ملی و به رهبری شخص شاهنشاه متکی اند، نکته قابل اهمیتی است) که اگر یک از همانهائی که مصونیت سیاسی دارند خدای نکرده منحرف شد، اسرار اینجا را در کیف مبارکشان قرار داد یا اینکه خدای نکرده با جائی بند و بست پیدا کرد یا خدای نکرده، خود در آنجا یک رویه سیاسی خاصی را خواست طور دیگر عمل بکند، نتیجه اش چه می شود و ما هیچگونه نتوانیم آنرا محفوظ از هر گونه خطر و محافظت و کنترل قرار بدهیم لااقل من آن را به صلاح مملکت نمی دانم. چشم باز و گوش باز و این اعمی، حیرتم از چشم بندی خدا. همینطور لایحه ای می آید و آقایان هم قیام و قعود می فرمایند و با سرنوشت ملت، احساسات ملت، غرور ملت، گذشته ملت آن چنان ملتی که در آستانه تشکیل تاریخ افتخارآمیز 2500 ساله آن هستیم حالا بیائیم یک چنین سندی را امضاء کنیم بگوئیم دادگستریمان صالح برای تعقیب جزائی شما نیست، من شنیدم شاید اشتباه آمیز نباشد. گفتند در فراکسیون حزب ایران نوین یکی

ص: 634

از همکاران پاک دل یکی از همکاران دل سوخته، ما سؤال کرده اگر یک آمریکائی نیمه شبی آمد منزل بنده گلیم منزل را برداشت، اگر کرایه منزل بنده را نداد من یکی شکایتی کنم اینها که اینجا هستند می گویند ما اینجا مصونیم. ارزش ما به این مستمری 2500 تومان که نیست، ارزش ما باین نیست که به ما بگویند وکیل هستید، ارزش ما این است که ما بیائیم اینجا به تمنیات مردم رسیدگی کنیم. بیائیم استنباطات خودمان را عنوان بکنیم تا اگر چنین مصونیتی را به یک عده آدمی داده اند آن عده حساب شده می آیند و حساب شده قدم بر می دارند. یک موضوع دیگری را هم عرض کنم، من آدم سیاسی و سیاستمدار نیستم و بی پرده حرف می زنم ولی می دانید آن حرفی را جناب آقای نخست وزیر که منحرفین سیاسی شایع می کنند بنده بازیگر سیاسی به آن معنی نیستم، ترسی هم از عمر و زید ندارم.

بنده حساب شده حرف می زنم، وحشتی هم از عمر و زید ندارم برای اینکه فقط به خداوند و شخص شاهنشاه و به ملت و به قانون اساسی متکی هستم (صحیح است) گفتند یک وقت اینجا یک آقای یاتسویک نامی بود گفتند این آقا در همه موضوعات دخالت می کرد (خواجه نوری - یادسویچ کیست، ما که نمی شناسیم) این آقای یاتسویک مستأجر جناب آقای منصور بود، در کادر مأموریت خودش انجام وظیفه می کرد. بنده اینجا قسم خورده ام و همیشه افتخار می کنم به آن قسمم پایدار هستم. چند روز پیش به یکی از دوستانم گفتم خوبست ما اینجا یک دستگاه الکتریکی بگذاریم که وقتی پایمان را آنجا می گذاریم، جلو پایمان آرمی روشن بشود که قسمت را فراموش نکن (بانو دکتر پارسای - هیچوقت فراموش نمی شود) هیچ وقت فراموش نمی شود مسلم است فراموش نمی شود. شما در این مملکت حقی به گردن خیلی ها دارید افراد زیادی را تربیت فرمودید و تربیت می فرمائید هم سرکار علیه، هم سایر خانمها عرض کنم حضور مبارکتان جناب آقای نخست وزیر اشاره ای به افکار منحط و منحرف خودند شما را به خدا مرا جزو آن نیاورید برای اینکه متأسفانه از مدتی به این طرف دارندگان افکار منحط و منحرف فقط به یک سیاست خاصی متهم می شوند و بنده با آن سابقه ای که دارم مثل اشهد ان لا اله الااللّه همه جا این را یادآور بشوم این را همیشه می گویم اشاره به بیوگرافی می کنم که من منحرف و منحط و از این قبیل دارنده افکار نیستم اما تجربه ام کم است غرور ملی و ایمانم محکم است و بنده همیشه به ارتش شاهنشاهی افتخار می کنم. شبی که آرام می خوابم به خاطر آن است. هنوز سربازانی که در سوم شهریور که این بیوگرافی را جناب آقای 1 ی منصور، 29علی منصور بهتر دارند این فداکاریها را ارتش شاهنشاهی در نقاط مختلف ایران کردند اینها جزو افتخارات ما است، اینجا جزو غرور ملی ما است. ما هرگز اجازه نخواهیم داد که خدای نکرده احساسات ملی ارتش ایران خدشه دار بشود و با توجه جناب آقای نخست وزیر خدشه دار هم نخواهد شد. من همیشه به موکلین خودم در خارج می گویم در مواردی که به بنده اعتراض دارید، به بنده دیکته کنید چون یک وکیل مجلس نمی تواند در تمام موارد صاحب نظر باشد. آنها در تمام مسائل و مقررات نسبت به قوانین نسبت به وزارتخانه ها نظر اصولی دارند می گویم تشریف بیاورید شخص بنده را معتقد بسازید و از دیکته کردن آنها هم ابائی نداریم. آنها یادداشتهائی را به من داده اند که هم اکنون از رو می خوانم: «اصولاً» مصونیت به منظور آنست که چنانچه دولت وقت در کشور با دستاویز قانونی خواست مأمورینی مانند سفیر دولت خارجی یا وکیل همان کشور را از انجام وظیفه که ما طبق میل آن دولت نیست بازدارد آن مأمور یا آن وکیل از دستاویز ساختگی دولت مصون بماند و بتواند وظیفه خود را انجام بدهد. در وضع حاضر به

ص: 635

هیچ وجه موجبی نیست دولت ایران بخواهد مستشاران نظامی آمریکائی را که خود استخدام کرده از انجام وظیفه شان جلوگیری کند و توضیح دیگری در این باره به نظرم زائد می رسد برای اینکه یک واقعیتی است و برای اینک یک مستشار خارجی حیثیتش حفظ شود و آزادی عمل داشته باشد باید از یک امتیازاتی بهره مند باشد ولی آن مستشاری که آمد اینجا و تا به حال هم کار کرده و هیچگونه عکس العملی رخ نداده و همه می دانند همکاری شده، حتی گاهی افسران جزء که در برابر افسران کل مقداری هم بی اعتنائی نشان داده اند بعضی از افسران ارشد، حتی آن را به لحاظ مصالح عالیه مملکتی ندیده گرفته اند با این تفاهم کامل و با این حس همکاری و صداقت دیگری مورد ندارد برای ما گفته شود که اما برای این مأمور فنی یک درجه دیگر و یک مصونیت دیگری داده شود. مأمورین سیاسی و یا اداری و یا فنی هر سفارتخانه که از مصونیت استفاده می کنند دارای اختیار و مسئولیتی در دستگاههای دولت ایران نیستند. آقایان توجه به این ملاحظات در سرنوشت رأی شما تأثیر خواهد داشت این آن چنان رأیی نیست که ما اگر بدانیم خدای نکرده تقصیرش توجه عمر و زید است کوتاه بیائیم یا یک وقتی اختلافی به جناب آقای منصور به ملاحظه ای از ملاحظات داشته باشیم کوتاه بیائیم یا بگویئم امور حزبی حاکم بر جریانات است، این یک مسئله ایست که در سرنوشت ما در افتخارات ما در تاریخ در روابط ایران با خارجی ها تأثیر دارد من توجه آقایان را به این نکته جلب می کنم.

مأمورین سیاسی و یا اداری و یا فنی هر سفارتخانه که از مصونیت استفاده می کنند دارای اختیار و مسئولیتی در دستگاههای دولت ایران نیستند تا متقابلاً موردی برای بازخواست از آنها پیش آید. چون کاری نباید بکنند حق مداخله ندارند و نمی توانند به آقای وزیر بگویند که این پرونده این طوری نشد آن طوری شد و یا فلان مأمور کاری ندارد بکند آیا اینهائی که ما به آنها مصونیت می دهیم وارد معقولات می شوند در حالی که مستشاران نظامی آمریکا در استخدام دولت ایران هستند و در امور مربوطه دخالت و مسئولیتی دارند و در چنین مصونیتی اگر پیش آید که به نفع خود یا کشور خارجی علیه ایران از اطلاعات یا موقعیت خود سوء استفاده ای بکنند قابل تعقیب نخواهد بود. خلاصه در محیط ارتش که مراعات انضباط بسیار لازم است چنانچه اتفاقا بی انضباطی یا بی احترامی حتی هر گونه اهانتی از طرف این مأمورین و مستشاران نسبت به فرماندهان ارتش بود چون مصون از تعقیب و بازخواست هستند، جناب آقای حاذقی قطعا سوء اثر زیادی از لحاظ تعصب ارتشیان که آقا نیز مقید هستید و غرور ملی ایشان که آقا مظهرش هستید پیش بیاید و این گرفتاری برای مملکت یک گرفتاری همیشگی خواهد بود. البته توضیحات در این زمینه بیشتر است و بنده فکر می کنم بیش از این وقت آقایان را نگیریم چون احتمال می رود که سایرین هم مطالبی داشته باشند که هستند و محکم و اصولی تر از بیانات بنده باشد چون ممکن است توأم با احساسات بنده مطالبی عرض کرده باشم گو اینکه سعی می کنم که عرایض بنده در پشت تریبون توأم با احساسات نباشد بلکه همیشه معتقدات من بر بیان من و عرایض من حکومت کند. جناب نخست وزیر فرمودند افتخار دارم و همیشه هم در لوایحی که تقدیم مجلس می کنند می فرمایند دولت افتخار دارد گاهی بنده مخالفت می کنم آیا باید احساس خفت کنم و این برای بنده یک مسئله ایست. این لایحه هم که تقدیم مجلس شد باز رئیس دولت افتخار کردند از تقدیم این لایحه و بنده که مخالفت می کنم باز باید سرخورد را پائین بیندازم و احساس شرم بکنم در حالی که هر نماینده مخالفت احتمالی و استنباطات و تجربیات سیاسیش را

ص: 636

یادآور می شود. اشاره فرمودند که گاهی بعضی از کارها مثل عملیات جراحی است واقعا هم همینطور است برای عده ای این صحت پیدا می کند. قرار داد 1919 یک قراردادی بود و عاقدش یک عمل سیاسی کرد به لحاظ موقعیت خاص آن روز در سیاست گاهی این کار پیش می آید که رئیس دولت یا حتی پارلمان یک عمل جراحی انجام می دهد اما آن جراحی که دست بنده را می برد لااقل به خانواده من آن اطمینان را می دهد که دست این فرد را برای این می بریم که جانش در نرود و ما هم در این مورد باید به افکار عامه که خانواده ما هستند این اطمینان خاطر را بدهیم اگر چنانچه خدای نکرده در تصویب این لایحه اقدام می کند به سود ملت بزرگ ایران هم عمل می کند. (احسنت). من نمی دانم چطور شده ولی یکی از دوستان برای بنده شعری فرستاده این را می خوانم و با اجازه شما رفع زحمت می کنم. انتظار دارم این شعر بنده ایجاد سوء تفاهم نکند به نظر من از کتاب خود بنده است که دوست من همینطور که ورق می زد به نظرش خورد و گفت اگر مناسبتی دیدی عنوان کن، بنده کتمان نمی کنم مناسبتی ندیدم اما از لحاظ ادب و نزاکت حالا که وقت آقایان را زیاد گرفتم این دو بیت را می خوانم:

کس نیست تا بر وطن خود گرید بر حال تباه مردم، بد گرید دی بر سر مرده ای دو صد شیون بود امروز یکی نیست که بر صد گرید (احسنت، احسنت) نایب رئیس - آقای نخست وزیر نخست وزیر - بنده تصور نمی کردم بعد از توضیحاتی که تا حدودی کامل بود در این مورد داده شد، احتیاجی به ذکر مسائل دیگر داشته باشم ولی چون در مقابل هر مطلبی که گفته می شود اگر به موقع پاسخگوئی نشود احتمالاً یک نظریاتی را که صرفا روی وطن پرستی اظهار می شود ولی عملاً به جزئیات امر وقوف کامل نیست نوع دیگری ممکن است تعبیر شود از طرف دولت ضروری است جواب داده شود. بنده بطور کلی جریان این لایحه را عرض کردم که قبل از تشکیل مجلس چون قرار داد منعقده بین دولت ایران و دولت آمریکا می بایست هر سال یک بار تجدید شود و نحوه کمک های خارجی تغییر کرده است و در این موقع هم نمی شد دستگاه مملکت و دستگاه ارتش و احتیاجات فنی آن را موقوف و متوقف کرد. دولت وقت طبق یادداشتی به سفارت آمریکا مراتب موافقت خودش را اعلام کرد و سفارت آمریکا هم از طرف دولت آمریکا وصول این یادداشت و موافقت خود را اعلام کردند البته به بنده نوشته اند که این یادداشت کی مبادله شده است؟ در حدود ماه مهر سال گذشته، یعنی در حقیقت شش ماه قبل از تشکیل این دولت و کابینه کاملاً ضرورت داشته است و بسیار هم به موقع انجام شده است و با تشخیص صحیحی هم بوده است و روی همان موضوعاتی که عرض شد اصلاً این مسائل را با احساسات مخلوط کردن به هیچ وجه من الوجوه معقول و منطقی نیست (صحیح است) برای اینکه همینطوری که جناب آقای زهتاب فرد فرمودند در کوچه و بازار یا تحت تحریکات داخلیان یا خارجیان به عناوین مختلف از ناحیه سیاست بافان ممکن است مطالبی گفته بشود و به گوش بخورد ولی این مطالب در بین ارکان مملکتی و قوه عاقله مملکت باید نوع دیگری تعبیر و تفسیر بشود و مصالح مملکت نوع دیگری تشخیص داده شود و قدرت و شهامت اجرای کار هم نوع دیگری باشد والا هیچ کار مثبتی در مملکت قابل اجراء و انجام پذیر نیست و باید در فکر ارضاء خاطر افکار مختلفی بود که از مجاری خاص ناشی می شود و متأسفانه در بین کسانی که وارد جزئیات و کلیات و

ص: 637

مسائل بین المللی و فنی نیستند امکان دارد تأثیر خودش را هم بکند بنده وقتی لوایحی را تقدیم کردم عنوان افتخار گذاشتم چون هر کاری که در این مجلس فکر می کنم که از طرف دولت عرضه می شود باید با اداء جملات احترام آمیز به مقام مجلس بشود (احسنت) و این لایحه را هم امروز به عنوان دولت و معتقد به اینکه ارتش شاهنشاهی ایران و نیازمندیهای فنی ما ضرورت دارد که این وسایل ابتدائی محدود و معقولی را که در تمام کشورهائی که مشابه ما عمل می کنند نظایر بی شماری دارد و دفاع بکند ولو اینکه افتخار تقدیم این لایحه را هم نداشته است. مغالطه کردن در این مسائل و نکاتی را که اتکاء به صحتش نباشد بهتر است در یک مکانی مثل مجلس شورای ملی ذکر نشود، چنانکه اشاره کردند که بنده مستأجری دارم. بنده غیر از خانه مسکونی خانه ای ندارم و در آن خودم ساکن هستم و مستأجری هم ندارم اگر به نام کس دیگری یا فردی که قرابتی با بنده داشته باشد مسئله ای نیست، خاصه به اینکه ایشان در چنین مملکتی و پشت چنین تریبونی اجازه بدهند که بگویند یک خارجی ممکن است در سرنوشت مملکت ایران دخالت داشته باشد اینها مسائلی نیست که قابل عفو و اغماض باشد.

بنده بیش از این دیگر جواب عرض نمی کنم ولی همین دو کلمه ای را که گفتم جوابگوی تمام فرمایشات جنابعالی است و باید با حقیقت و صداقت صحبت کرد. این لایحه به هیچ وجه من الوجوه جا ندارد که این مسأله در آن گفته شود. اگر کسی در خارج حرفی زده است اطمینان داشته باشید افکار عمومی نیست (صحیح است) افکار عمومی افکاری است که با کارهای مثبت این دولت و رهبری شاهنشاه و خدمات صادقانه این مجلس باید تقویت و تحکیم شود، همین حرفها است که افکار مردم را منحرف می کند و از جاده حقیقت خارج می کند و کسانی که مغرض و کسانی که خائن به این مملکت هستند از داخل و خارج از لابلای این حرفها استفاده می کنند (جاوید - این جور نیست) ما باید گوش بکنیم که کاملاً با اتحاد و اتفاق و هم آهنگی و هم فکری، نگذاریم کسانی اصولاً فکر این مسائل را به کله شان خطور بدهند (صحیح است) که در چنین دوره ای و چنین دولتی احتمال داده شود که به حیثیت مملکت یا به استقلال مملکت خدشه ای وارد شود (صحیح است) نه این دولت خودمختار است و نه این مملکت بی صاحب است که این مسائل را کسانی دیگر درک بکنند ولی صاحبان واقعی مملکت واقف نباشند و اطلاعی نداشته باشند این اصلاً امکان ندارد، شاهنشاه ایران هستند، خانه ملت ایران هست، دولت خدمتگزار و صدیق این ملت است (صحیح است) و این مسائل را اگر ما بخواهیم در افکار کاملاً احساساتی و توجه به این که فلان کس در فلان مجلسی چه گفته است افکار عمومی چنین قضاوت می کند، آن بریدگی و آن جراحی را هم که من در اینجا اشاره کردم آن جراحی کارهای مثبت و عملی دولت است که باید یک ملتی را به شاهراه ترقی و سعادت سوق بدهد و آن کار سازندگی این مملکت است که با عوام فریبی و منفی باقی تطبیق نمی کند. بنده وارد جزئیات این مسائل نمی شوم ولی چند کلام بنده جوابگوی ساعتها صحبتی است که روی افکار واهی سیر می کند.

رامبد - آقا رئیس اجازه ندهید که اینطور صحبت کنند (همهمه نمایندگان).

جاوید - با ادب صحبت کنید (زنگ نایب رئیس).

نخست وزیر - بنده با ادب صحبت می کنم (جاوید - مؤدب صحبت کنید) منظور بنده افکار واهی

ص: 638

است که در خارج از مجلس کسانی هستند که این افکار را می گویند، جناب آقای رامبد، بنده اگر هیچ خصلتی نداشته باشم، خصلت ادب و فروتنی را دارم. (احسنت) و می دانم کلمات را در چه قالبی اداء بکنم و بدانید که بی گدار به آب نزدم و و بی مصلحت هم در این جا ریاست دولت را احراز نکردم (صحیح است، احسنت) بنده از حضور نمایندگان محترم استدعا می کنم که این مسائل را از دریچه چشم حقیقت بین نگاه کنید و با توضیحات کافی که دولتی را که خود شما به وجود آورده اید و مبعوث شاهنشاه و مورد حمایت کامل شماست و ما هم در یک راه و یک صف خدمت می کنیم و بنده بارها گفتم که این زمان دولت و مجلس به هیچ وجه از هم جدا نیستند (صحیح است) و هیچ کاری نیست که ما بکنیم مگر اینکه صد درصد افراد مؤمن و معتقد و با ایمان از آن حمایت و پشتیبانی نکرده باشند.

افتخار این دولت و این مجلس در همین یگانگی و همرنگی است و می خواهد که همه یکسان و یک شکل درباره مسائل قضاوت بکنند و فکر نمی کنم که وطن خواهی و وطن پرستی ... (جاوید - در انحصار شما باشد) انحصاری باشد، متعلق به کسان خاصی باشد ما هیچ فردی را از فرد دیگر وطن پرست تر نمی دانیم. با این توضیحاتی که بنده عرض کردم استدعا می کنم چند دقیقه آقای میرفندرسکی نسبت به موارد مشابه این یادداشت مبادله بین دولت ایران و دولت آمریکا که در سال گذشته انجام پذیرفته و چون مجلس نبوده است موکول به تصویب مجلس شده است قرائت بکنند و تصور می کنم که پاسخ کافی نسبت به فرمایشات آقایان در این جا باشد. بنده بقیه وقت خودم را به آقای میرفندرسکی می دهم که آن یادداشت را جهت استحضار بیشتر نمایندگان محترم قرائت بکنند (احسنت، احسنت).

نائب رئیس - آقای میرفندرسکی.

میرفندرسکی (معاون وزارت امور خارجه) - سفارت کبرای آمریکا طی یادداشت شماره 423 مورخ 19 مارس 1922 (اسفند ماه 1340) ضمن موافقت با تمدید خدمت هیئت های مستشاری نظامی آمریکا در ایران برای یک سال دیگر تقاضا نمود برای روشن شد وضع کارمندان این هیئت ها و تسهیل انجام مأموریت آنان، کارمندان مزبور از امتیازات و مصونیتهای مربوط به کارمندان اداری و فنی پیش بنی شده در قرار داد بین المللی وین مربوط به روابط سیاسی مورخ 1961 برخوردار باشند.

در این باره مذاکرات و مکاتبات مفصلی بین مقامات شاهنشاهی و سفارت کبرای آمریکا به عمل آمد و در نتیجه هیئت وزیران در جلسه 13 مهر ماه 1342 تصویب نمود که پس از تصویب قرارداد بین المللی وین از طرف مجلسین، رئیس و اعضای هیئت های مستشاری نظامی آمریکا در ایران از مزایای کارمندان اداری و فنی موصوف در قرارداد مزبور بهره مند گردند.

لایحه مربوطه در تاریخ 25 دیماه 1342 به مجلس سنا تقدیم گردید و در تاریخ سوم مرداد 1343 به تصویب آن مجلس رسید و به مجلس شورای ملی فرستاده شده است تا پس از خاتمه تعطیلات تابستانی از طرف مجلس شورای ملی مورد مطالعه و تصویب قرار گیرد.

طبق ماده واحده ای که به تصویب مجلس سنا رسیده است و اکنون برای تصویب به مجلس شورای ملی تقدیم می گردد، به دولت اجازه داده می شود که رئیس و اعضای هیئت مستشاری نظامی ایالات متحده آمریکا را در ایران که به موجب موافقت نامه های مربوطه در استخدام دولت شاهنشاهی می باشند، از مصونیت ها و معافیتهائی که شامل کارمندان اداری و فنی مصوب در بند «و» ماده اول

ص: 639

قرارداد وین مصوب... می باشد برخوردار نماید.

انواع مصونیت ها - مصونیت ها و معافیتهایی که به کارمندان اداری و فنی تعلق می گیرد در مواد 29 تا 35 قرارداد وین قید گردیده است. (متن مواد مذکور در فوق ضمیمه است).

نکته قابل توجه این است که طبق بند 2 ماده 27 قرارداد وین مصونیت از صلاحیت مقامات دولت پذیرنده در امور مدنی و اداری شامل اعمال خارج از وظایف کارمندان فنی و اداری نمی گردد. از این جهت به این عده برخلاف مأمورین سیاسی که مصونیت کامل دارند مصونیت محدود تعلق می گیرد.

با توجه به این نکته اساسی مسلم است در صورتی که مشمولین این ماده در خارج از وظایف اداری خود در نتیجه تجاوز به حقوق افراد مسئولیت مدنی و یا اداری پیدا کنند، رسیدگی به امر در صلاحیت محاکم صالحه کشور پذیرنده خواهد بود.

1 - هیئتهای مستشاری نظامی آمریکا در ایران و کارمندان آن به درخواست صریح و به منظور انجام خدمات مورد تقاضای دولت شاهنشاهی از سال 1322 به ایران اعزام می گردند (پاینده - چرا عجله می کنید آهسته بخوانید) ملاحظه شما را می کنیم (پاینده - ملاحظه پیرها را هم بکنید) شما به سن پیر ولی به روح جوان هستید.

2 - هیئت های مستشاری نظامی آمریکا در 38 کشور به تقاضای آنها انجام وظیفه می کنند و در همه این کشورها به شهادت قراردادهای موجود از مصونتیهای شبیه به آنچه به کارمندان مأموریتهای سیاسی تعلق می گیرد برخوردار می باشند. قراردادهای مذکور گاهی دو جانبه است مثل قرار داد آمریکا و یونان مورخ 1946 و قرارداد آمریکا و پاکستان مورخ 1959 و زمانی چند جانبه است مثل قراردادهای پیمان آتلانتیک شمالی و پیمان دفاعی جنوب شرقی آسیا S.E.A.T.O ملاحظه می فرمایید در کلیه کشورهائی که کارمندان نظامی آمریکا چه کارمندان هیئت های مستشاری، چه افراد جنگی در آن اقامت دارند وضع عمومی آنان به وسیله قراردادهای دو جانبه معروف به AGREEMENT(STATUS OF FORCE) و با پیمانهای تدافعی چند جانبه (پیمان آتلانتیک شمالی و پیمان تدافعی جنوب شرقی آسیا) روشن و تصریح گردیده است.

کشورهائی که پرسنل نظامی آمریکا اعم از مستشاران و یا افراد جنگی را می پذیرند بنا به مصونیتی که طبق موافقتنامه ها به آنان می دهند از صلاحیت جزائی خود در مورد آنان صرف نظر می نمایند. ولی همان طور که فوقا ذکر شد در ماده 37 قرار داد وین نیز مصرح است این سلب صلاحیت در امور جزائی، به هیچ وجه خدشه ای به صلاحیت مقامات کشور پذیرنده در رسیدگی به مسئولیت مدنی و پرداخت غرامات و جبران خسارات در مورد اعمال خارج از وظایف آنان وارد نمی آورد. این نکته اساسی در مذاکرات میان سفارت کبرای ایالات متحده آمریکا و وزارت امور خارجه مورد توجه و تصریح کامل قرار گرفته است. مقامات آمریکائی رسما و صریحا اعلام داشته اند که در صورت شمول قرارداد وین به پرسنل نظامی آمریکا افراد نظامی آمریکا از لحاظ مدنی در صورت حقی که از یکی از افراد ایران تضییع گردد کماکان در محاکم ایران قابل تعقیب خواهد بود.

مطلبی که تذکر آن را لازم می داند، اینست که در قراردادهای دو جانبه ای که بین آمریکا و سایر دول منعقد گردیده قید شده است که تشخیص اینکه اعمالی که موجب تضییع حقوق افراد شده و قابل تعقیب است، مربوط به انجام وظیفه بوده یا خارج از آن در درجه اول در صلاحیت مقامات نظامی

ص: 640

آمریکا است. و در صورتی که با اعطای مصونیت های کادر اداری و فنی مندرج در قرارداد وین این تشخیص در صلاحیت دولت شاهنشاهی می باشد.

نایب رئیس - آقای طباطبائی.

طباطبائی - بنده مخالفم.

نایب رئیس - آقای قراچورلو موافقید، بفرمایید.

قراچورلو - بنده در مقام دفاع از این لایحه نیستم، چون جناب آقای نخست وزیر و سایر همکاران محترم به اندازه کافی از لایحه دفاع فرمودند و آنچه که باعث تأسف بنده است و حقیقتا باعث تأسف همه نمایندگان و هر ایران وطن پرستی است، این است که در پشت تریبون مجلس صحبت هائی می شود که واقعا هیچ شایستگی ندارد. دولتی است مبعوث شاهنشاه و مبعوث مجلس شورای ملی مورد حمایت اکثریت نمایندگان محترم. لایحه ای از طرف این دولت تنظیم و به مجلس تقدیم شده است (مهندس ریاحی - دولت سابق تنظیم کرده) دولت سابق تنظیم کرد، از طرف دولت حاضر لایحه اش به مجلس تقدیم شد. اصولاً توهم این که دولت حاضر لایحه ای به مجلس بیاورد که خدای نخواسته به حریم قانون اساسی تجاوز بکند هیچ مورد ندارد (صحیح است) (مهندس معین زند - نخواهد کرد) این لایحه بیشتر مربوط به ارتش شاهنشاهی ایران است. ما همه تصدیق داریم که ارتش شاهنشاهی ایران در گذشته به رهبری شاهنشاه بزرگ ارتشتاران خدمات ذیقیمتی به مملکت ما انجام داده (صحیح است) ذیل این لایحه را وزیر جنگ امضاء کرده، وزیر جنگ یعنی مأموری که تحت ریاست مستقیم اعلیحضرت همایون شاهنشاهی انجام وظیفه می کند (صحیح است) پس این توهم که چنین لایحه ای خدای نخواسته به حریم قانون اساسی تجاوز بکند، صحیح نیست چون بزرگتر از همه و بالاتر از همه واقعا شاهنشاه مملکت ما مراقب اوضاع و اجرای قوانین مملکتی هستند (صحیح است) اگر خدای نخواسته روزی دولت حاضر که مورد حمایت اکثریت نمایندگان مجلس شورای ملی و حزب ایران نوین هستند، لایحه ای بیاورند به مجلس که خدای نخواسته به رحیم قانون اساسی تجاوز شده باشد، اطمینان داشته باشید که اولین مخالفت را با دولت خود ما خواهیم کرد (روحانی - نمی آورد) این جا عنوان شد، پرده ها را بالا می زنیم، اصلاً در مملکت ما پرده ای وجود ندارد که بالا بزنند (صحیح است) انقلاب ششم بهمن به رهبری شاهنشاه عالی قدر ما سدها را شکست، پرده ها را پاره کرده و پرده ای در این مملکت وجود ندارد و اگر ادعا می کنید پرده ها را بالا می زنید بهتر است که واقعا بالا بزنید که ما هم بدانیم چیست. مملکت ما همیشه پرچمدار تمدن بوده و هست. ما دو هزار و پانصد سال تاریخ مدون داریم اگر در قرون و اعصار گذشته خون ریزان به تاریخ به مملکت ما هجوم کردند، پس از مدت به سایر قلیلی تحت تأثیر افکار وطن پرستانه ملت ما قرار گرفته و مضمحل و نابود شدند. پس هیچوقت ما مستعمره نبودم و نخواهیم بود (صحیح است) (دکتر زعفرانلو - فکرش را هم نمی کنیم) سیاست مملکت ما با دول خارج براساس احترامات متقابل بوده و هست و بقدری روشن است که هیچگونه جای توهمی برای هیچ فردی در مملکت باقی نخواهد گذاشت. اعلیحضرت همایون شاهنشاه در نطق افتتاحیه مجلس سنا فرمودند، مقدرات مملکت ما در داخل مملکت و به اراده خودمان تعیین می شود (صحیح است) این فرمایش شاه است وقتی شاه مملکت می گوید مقدرات خودمان را خودمان تعیین می کنیم، توهم این که لایحه ای به

ص: 641

مجلس باید و این لایحه اختیار ما را به دست خارجی بسپارد. این خبط و خطا است اصولاً حتی توهمی نباید بکنیم و نباید داشته باشیم با توجه به توضیحاتی که عرض کردم، لایحه ایست که دولت تقدیم کرده به مجلس، همان طور که مأمورین سیاسی از یک مصونیتی استفاده می کردند، در این لایحه پیشنهاد شده که مأمورین نظامی هم که در خدمت دولت هستند و بنا به اراده دولت از آنها دعوت می شود و یا به خدمتشان خاتمه داده می شود، از این مصونیت استفاده کنند (یک نفر از نمایندگان - محدود است) (صادق احمدی - محدود به چیست؟) جناب آقای معاون وزارت خارجه کاملاً متن و مکاتباتی را هم که مبادله شده بود، قرائت فرمودند. آن دسته از همکاران محترم خودم که در جلسات متعدد در حزب ایران نوین با حضورشان این لایحه مطرح شده و موافق و مخالف آن صحبت کردند، البته مخالف که نداشتیم ولی عده ای از همکاران بودند که توضیحی داشتند و توضیح کافی در حزب داده شد. اطمینان داریم که به این لایحه رأی مثبت خواهید داد و با رأی مثبتی که اکثریت به این لایحه خواهیم داد، دولت را در خدمات ملی و اجتماعی خودش تأیید خواهیم کرد و اطمینان داریم که این دولت خدمتگزار به هیچ وجه راه نا صواب نخواهد رفت. (احسنت) نایب رئیس - پیشنهادی از عده ای از آقایان نمایندگان رسیده است، قرائت می شود (به شرح زیر خوانده شد ) پیشنهاد می نماید، به علت طول بحث، جلسه تعطیل و باقی مذاکرات به روز پنجشنبه موکول شود - مصطفوی - نیری - طباطبائی - جاوید - دکتر بقائی یزدی - حبیبی - رامبد - پاینده - رجائی و چند امضای دیگر.

خواجه نوری - بنده مخالف این پیشنهاد هستم.

مهندس صائبی - مخالفیم.

پاینده - بنده موافق پیشنهاد هستم.

نایب رئیس - آقای خواجه نوری مخالفید؟ بفرمایید.

خواجه نوری - بنده گمان می کنم با توضیحاتی که جناب آقای معاون وزارت خارجه دادند و تاریخچه این مطلب را بیان کردند و مجلس شورای ملی را روشن کردند، اهم مذاکرات انجام پذیرفته، ما هم آماده هستیم اگر آقایان و دوستان ما ایرادی داشته باشند و توضیحاتی بازدارند، بفرمایند. با حوصله و شکیبائی گوش خواهیم کرد، باز هم سؤالی داشته باشند جواب آنرا تقدیمشان خواهیم کرد لیکن روز پنجشنبه مطابق آئین نامه تشکیل جلسه امکان پذیر نیست، چون انتخاب هیئت رئیسه است (صفی پور - امروز عصر جلسه تشکیل بشود) امروز عصر جشن مهرگان است، ما حالا هم فرصت داریم مشورت می کنیم و بحثمان را ادامه می دهیم، هر وقت خود مجلس تشخیص داد کفایت مذاکرات رأی می گیریم. استدعا دارم که (صفی پور - مشورت با شکنجه است. اجازه بدهید ناهار بخوریم، برگردیم) رشته کلام بریده می شود بعد اگر فرمایشی دارید بفرمایید ما گوش می کنیم جواب می دهیم و با فرصت کافی در اختیارتان هستیم و مجلس را تعطیل نفرمائید استدعا می کنم.

نایب رئیس - متأسفانه این موجود سیاری که اسمش زمان است در دست ما نیست. گاهی دو بعد از ظهر در حالی که همه قیافه ها از گرسنگی ناراحت است و رنج می برند، اینجا نشسته اند (نمایندگان - چنین چیزی نیست) بنده حق دارم مطابق آئین نامه پنج دقیقه اینجا مزاحم بشوند استدعا می کنم از

ص: 642

مقام محترم ریاست اگر یک یا دو دقیقه بنده دچار پرگوئی شدم لطفا عنایت بفرمایند.

نایب رئیس - چون خود جنابعالی به نظامنامه خیلی عقیده دارید و غالبا تخلف از نظامنامه را تذکر می دهید از آن نظر عرض کردم.

پاینده - متشکرم. گفتم یک عرب، عرب با عین رفت در خانه خلل ابن احمد و شترش را بست دم در، رفت توی خانه. من ناچارم این جمله را با عربی بخوانم گفت: علمین النحو و الفقه و الحساب و ناقنی علی الباب. خلیل ابن احمد یکی از علماء زمان خودش بود. آقایان این عرب بیابان گرد آمد آنجا گفت من می خواهم نحو و فقه و حساب یاد بگیرم، شترم هم دم در است عرض کنم به حضورتان یک قوانینی گفته شده است اما همه این مذاکرات در شأن مجلس است. ما درباره خلوص نیست و این انقلاب اصیل هیچکدام تردیدی نداریم این مباحث هم نبایستی کسانی را آزرده خاطر کند یادم هست جفرسن گفته است من به آنچه که می گویند مخالفم ولی اینقدر انصاف دارم که هر چه می خواهند بگویند حرفشان را بزنند. به نظر بنده این مبداء یک بحث پارلمانی باید باشد والا خشم و ناراحتی که احیانا خود بنده هم مصون نیستم یا مصون هستم، نباید باشد. یک جریانی هست یک تصویب نامه ایست و یک معافیت هائی است که بنده باید عرض کنم که آن مصونیت های محدود، محدود به امور مالی است و در امور جزائی نامحدود است بعلاوه راجع به آن مطالب در ماده 2 هست، اینها را در بحث مواد عرض می کنم بنده تعصبی ندارم آقای معاون وزارت امور خارجه بنده شاگرد شما هستم (معاون وزارت امور خارجه - استاد من هستید) این مصونیتهای الآن جاری است الان هست الان عمل می شود یک عده از دوستان آمدند گفته اند که این بحث را برای فردا بگذاریم یا پس فردا و حق این است. واقعا نمی دانم این را در کلمه چه جور تعبیر بکنیم. در تنگنا گذاشتن چه اثری دارد. بنده نمی دانم که آقا الآن بنشینند و نروید، بنده هم بدون اجازه آقایان نمی روم و خوشبختانه یک غیبت هم در دفتر مجلس به نام بنده ثبت نشده است اما درباره لایحه که نمی دانم چه جور رأی خواهم داد ولی قدر مسلم این است که این مقداری رأی گرفته می شود. آقای رئیس الوزراء هم اینجا تشریف آورده اند و بعد از مدتی زیارتشان کردیم و به هر حال مخالف و موافق بحث گرم و شیرینی را شروع کردند که همه از حرارت و از گرمی و علاقه و وطن پرستی است منتهی هر کسی از یک طرف گفتند در سر گذرگاه یک سپری گذاشته بودند، یک روی آن را سرخ کرده بودند، روی دیگر را سفید. یکی از این طرف می رفت سرخ می دید و یکی از آن طرف می رفت سفید می دید. اینها با هم بحث کرده بودند یکی از چشم بالا می بیند، مصلحت و یکی از چشم دیگر می بیند، نامصلحت و این مصلحت و نامصلحت را نمی دانم چگونه، عرض کنم، بنده نظریم نه ضرورتی دارد که ما بگوئیم بماند برای جلسه بعد و دوستان اکثریت بنده که به فرد فردشان احترام می گذارم بگویند در همین جلسه باید تمام شود این افتخار بنده است که افتخار زندگی بنده است در مدتی که اینجا بودم به قدری مردان نخبه در این مجلس شناخته ام که اگر دنبال مردمان نخبه در سراسر دنیا می گشتم این اندازه نخبه را پیدا نمی کردم. از بخت خودم ممنونم که در ظرف بیست و دو سال که پشت در این مجلس ماندم و آقای خسروانی که آن وقت بچه دبستانی بودند و حالای مردی شده اند و مقام وزارت را دارند نمی دانم راجع به مسئله فوریت آیا به نظر شما نظر محترم هیئت دولت نظر هیئت محترم اکثریت است که الان شتر در خانه است و فوری یک رأی تصویب شده بدهید. بنده به هر حال یک رأی دارم آن هم در موقع رأی دادن به صورتی

ص: 643

خواهم داد، استدعا می کنیم حسن نیتی را که همه داریم از این حس نیت استفاده کنیم و واقعا به ندای قلبتان جواب بدهید. آیا سزاوار است درباره موضعی که به هر حال یکی از لوایح عادی نیست که بگوئیم دویست و هفتاد و سه ریال مابه التفاوت قیمت پول تراکتور فلان آقا در شرکت روستائی فلان را ببخشیم. با این عجله چرا باید بگذرد خوب یک جلسه دیگری می نشینیم بنده هم رأی می دهم همه هم قطعا به این مطلب رأی می دهند به خصوص توجه جناب آقای نخست وزیر را جلب می کنم طبیعت انسان جوری است که وقتی مطلبی را فهمید و درک کرد، می ایستد و گوش می دهد و با تمام شجاعت پشت سرش است. قربانتم. ما متأسفانه پیاده هستیم و متأسفانه با مرهمت بعضی ها در کوچه راه می رویم، عرض کردم، بحثی که شده است نمی خواهم از سر بگیرم ممکن است با بسیاری از آنچه دوست بسیار عزیزم آقای زهتاب فرد فرمودند، موافق نباشم ولی نمی توانم ایشان را تمجید نکنم به هر حال باید گفت اینجا جای بحث است همان طور که هیئت محترم دولت با سرافرازی و شجاعت کامل تمام مطالب خودشان را می آورند، مطرح می کنند شطرنج یک طرفه در دنیا وجود ندارد و یا لااقل آدم را دیوانه خواهد کرد که آدم بنشیند و هی مهره بریزد بنابراین بنده استدعا می کنم موافقت بفرمایند بنده که استطاعت خوردن گرسنگی بیشتر از این ندارم چون در او عمر به حد کافی گرسنگی خورده ام ماندن یکی دو ساعت در سرنوشت این لایحه در مجلسی که همه نسبت به دولت انقلاب لبریز و مالامال از خلوص هستند هیچ تأثیری نخواهد داشت. این عرایض بنده است به نظر می رسد که اینطور بهتر است.

نایب رئیس - توجه بفرمایید این پیشنهاد را به رأی مجلس می گذاریم خانم ها و آقایانی که موافقند (خواجه نوری - روز پنجشنبه نمی شود انتخابات هیئت رئیسه است) پیشنهاد مجددا قرائت می شود.

پیشنهاد می نماید به علت طول بحث جلسه تعطیل و باقی مذاکرات به روز پنجشنبه موکول شود- مصطفوی - نیری - طباطبائی - جاوید - دکتر بقائی یزدی - حسینی - رامبد - پاینده - رجائی و چند امضاء دیگر.

نایب رئیس - به این پیشنهاد رأی می گیریم خانمها و آقایانی که موافقند قیام فرمایند (عده کمی برخاستند) تصویب نشد.

پیشنهاد دیگری رسیده است خوانده می شود.

(به شرح زیر خوانده شد) «ریاست محترم مجلس شورای ملی چون بحث کافی در موضوع لایحه شده است اینجانب پیشنهاد کفایت مذاکرات می دهد - محسن خواجه نوری» نایب رئیس - آقای سرتیپ پور مخالف این پیشنهاد هستید؟ بفرمایید.

سرتیپ پور - بنده به اندازه یک نفر و یک رأی باید در این کار مداخله داشته با شم و این یک رأی را هم موقعی می توانم بدهم که بفهمم چه شده، بنده ایراد کردم که این لایحه مخالف با قانون اساسی است. آمدند، گفتند نیست من دلیل گفتم و گفتم به چه دلیل مخالف قانون اساسی است ولی ایشان که فرمودند نیست، دلیل نیاوردند. قسمت دوم صحبت این بود که این لایحه را بدهیم به کمیسیون جنگ و کمیسیون دادگستری از نظر اینکه یک لایحه صددرصد داخلی است، مخالفت شد

ص: 644

پس معلوم شد صد در صد خارجی است اگر خارجی است یک فوریتی نمی تواند باشد چون این اصل است. رأی دادن ما هم در اصل تغییری نمی دهد اما یک کاری بکنید که ما فردا در فشار قرار نگیریم.

آقایان قضاوت نسبت به دولت است، قضاوت با ملت است، قضاوت با نمایندگان است، حساب بکنید ابراز قدرت ننمائید قدرت نمایاندن کار بزرگی نیست اکثریت می تواند ستمگر باشد ولی اگر تثبیت کرد ستم خودش را دچار ستم می شود. اصول برای این ملت لازم است یا نه؟ ستم را خودش دچار ستم می شود. اصول برای این ملت لازم است یا نه؟ اگر هست احترام بگذارید اگر نیست خیلی خوب آنچه که بشود به تصویب شما خواهد شد خدا بداند (- ملت ایران بداند که ما گناهی نداریم (احسنت) نایب رئیس - آقای خواجه نوری.

خواجه نوری - جناب آقای سرتیپ پور، مطالبی فرمودید که باعلم به احساسات پاک جنابعالی و شخصیت جنابعالی مرا ناراحت کرد از این جهت که انتظار نداشتم چنین شکایتی را جنابعالی بفرمایید (سرتیپ پور - چرا؟) چرایش را توضیح می دهم - چرایش برای این است که آن چه که سؤال شد آنچه را که توضیح خواسته شد به عرض مجلس شورای ملی رسید و آنچه ما مجددا بگوئیم و بشنویم و تکرار کنیم ، تکرار مکررات خواهد بود و. بنده نسبت به حسن نیت جنابعالی و سایر آقایان که مطالبی را بیان فرمودند هیچ نوع تردیدی ندارم ارادات واقعی دارم تعارف هم نمی کنم ولیکن چون فرمودید اگر ما تصمیمی بگیریم، شریک گناه شده ایم برای اینکه عرض بکنم ناراحتی وجدان ندارم به جنابعالی عرض می کنم این مملکت با قراردادهائی که دارد با وضعی که الان از لحاظ بین المللی و به خصوص در خاورمیانه پیدا کرده یک مملکتی است که از هر جهت از لحاظ سیاسی مستقل و حاکم بر مقدرات خودش است و اگر قرار باشد برای اینکه ما به طرز استفاده از چند اسلحه احتیاج داشته باشیم چند نفر معلم در ارتش خود به کار بگماریم و شرط به کار گماردن آنها این باشد که اینها از مصونیتها استفاده بکنند این مطلب نمی تواند موجب باشد که خللی به استقلال و تمامیت مملکت وارد سازد (صحیح است) بنده مجبورم که به فرمایشات ایشان جواب بدهم متأسفانه ایشان خارج از مطلب مطالبی فرمودند بنده هم ناچارم برای التیام درد خودم مطالبی را خدمت ایشان عرض بکنم. اجازه بفرمایید جناب آقای سرتیپ پور، امروز افرادی هستند به عنوان معلم و مستشار، اینها اختیاری در ارتش ما ندارند و پاره ای می ترسند که مبادا اینها از اختیارات خودشان استفاده بکنند گروهبانی است می آید طرز استفاده از بازوکا را یاد می دهد. خلبانی است می آید طرز استفاده از طیاره جت را یاد می دهد افسری که از لحاظ تاکتیکی استفاده از سلاحهای نو را یاد می دهد و اثرات استفاده از این سلاحهای نو را از لحاظ تاکتیکی در ستاد ما بیان می کنند، اینها همه معلم و مستشار هستند اینها قدرت فرماندهی ندارند جناب آقای سرهنگ حسینی که افسر هستند متوجه هستند که بنده چه می گویم افسری قدرت فرماندهی دارد که در ستاد سمت داشته باشد یا در رأس واحدها و اما اگر اشخاصی بیاید برای این افسرها و برای این فرماندهان واحد معلم باشند، اطلاعات فرماندهی به آنها بدهند آنها اختیارات فرماندهی ندارند که این ناراحتی خیال برای آقایان فراهم شده است و این لایحه مفصلاً مطالعه شده است الان هم در حضور آقایان بحث شد و بنده هم چون دیدم آقایان خسته هستند و دلیل ندارد کار به اطاله بکشد، این راه را پیشنهاد کردم باز هم مجلس شورای ملی مختار است (عده ای از نمایندگان - رأی، رأی).

ص: 645

پاینده - بنده مخالفم.

نایب رئیس - در پیشنهاد کفایت مذاکرات یک مخالف و یک موافق صحبت کردند رأی می گیریم به پیشنهاد کفایت مذاکرات خانمها و آقایانی که موافقید خواهش می کنم قیام فرمایند (اکثرا برخاستند) تصویب شد حالا رأی می گیریم به ورود در شور ماده واحده، خانمها و آقایانی که موافقند خواهش می کنم قیام فرمایند (اکثرا برخاستند) تصویب شد. ماده واحده مطرح است آقای طباطبائی فرمایشی داشتید.

طباطبائی - بنده عرضی ندارم.

نایب رئیس - آقای پاینده.

پاینده - بنده عملاً رأی خودم را که یک رأی از 188 رأی است در موقع خودش خواهم داد در این جا یک مقداری کلمات محدود و نامحدود و صلاحیت گفته شد که بنده خواستم توضیحی عرض بکنم و می خواهم جناب آقای معاون وزارت امور خارجه توضیحی بدهند چون اینجانب مطلب برخلاف آن چیزی که دوست عزیز بنده فرمودند هنوز خیلی مبهم است البته بنده شاید یک قدری کند فهم، با شم انشاءاللّه کسانی که فهمشان تیزتر است مطلب را فهمیده اند با این تذکرات انشاءاللّه کمک می فرمایند که بنده هم با این فهم کندم، مطلب را بفهمم. جناب آقای معاون محترم وزارت امور خارجه درباره مصونیت ها فرمودند، مصونیت محدود است. مصونیت در امور مدتی محدود است و در امور جزائی نامحدود است این مطلب خاتمه نمی یابد اما یک مطلب است که استدعا می کنم توجه بفرمایند چون قدر مسلم این است که من مدتی طلبه بودم و به آنچه می گویم تعصبی ندارم. وقتی در محضر استادمان در موضوعی مباحثه می کردم از این مباحثه حظ می بردم و گاهی خشونت هم می کرد بعد پا می شدیم او استاد بود و من شاگرد. گفتند یک قاچاقچی باروت را در زمان قدیم پیدا کردند البته در زمان قدیم، چون حالا کسی باروت را قاچاق نمی کند. گفتند اینها چیست گفت قربانت گردم سیاه دانه است گفتند سیاه دانه با باروت تفاوت دارد. این آقا یک ریش خیلی بلندی است هنوز تیغ ناست نیامده بود. سنگی زیر ریش او گذاشتند و مقداری از این سیاه دانه ها را گذاشتند رویش او کوبیدند. پف کرده و تمام ریش صورت او را سوزانید، اگر با این قلوبی که اینجاست کار دارید یک قدری رعایت بفرمایید، با 188 دلی که می طپد آیا دیگر کاری ندارید دیگر لایحه ای مطرح نمی شود. خود آقای نخست وزیر که مظهر تواضع و ادب هستند این مطلب را در نظر بگیرند ما اگر گرسنگی می کشیم تا ساعت 5 اشکالی ندارد ولی به هر حال نکات مبهمی نماند. در بند (و) تعریف مأمور اداری را کرده است به صورت جالبی از کسی پرسیدند یخ چیست گفت یخ چیزی است که یخ می کند و این آقای دکتر متین دفتری سناتور معظم و متخصص علی الاطلاق مسافرتهای بین المللی آن را امضاء کرده اند (مهندس صائبی - اسم اشخاص را نبرید) معذرت می خواهم ننویسید، بنویسید یک آقای محترم. بنده را با گرسنگی پشت میکروفون نگه می دارید که ما تصمیم بگیریم (یک نفر از نمایندگان - پس ماه رمضان چه می کنید؟) با شما روزه می گیریم یا مصونیت می گیریم. به ماده 31 توجه بفرمایید. این قرارداد وین است که به سلامتی و مبارکی تصویب شد و با سرعتی که کارهای اداری دارد به دولت هم ابلاغ شد و در گذرگاه است انشاءاللّه این مصونیت هم به مستشاران نظامی مستخدم ملت ایران داده می شود تا اینجا ممکن است حرفی نداشته باشیم و رأی هم ممکن است بدهیم عرض کنم حضور

ص: 646

مبارکتان بنده متن همان ماده 37 را که قرائت فرمودند، می خوانم. البته این بلاشبهه مصونیت نامحدود است و هر فرمی را که رأی دادیم همان است چون بنده وقتی به لایحه ای رأی می دهیم با شجاعت پشت آن می ایستم و خوشبختانه بقدر کافی هم شهامت اخلاقی هم دارم که تحمل کنم و بگویم که من این رأی را دادم وقتی من در مجلس که خیلی از حالات سخاوتمندتر هم بود متحصن بودم از دولتی که کوچه و بازار هم در دستش بود و پشت این پنجره ها فریاد فروش پوست و روده و کله متحصنین بلند بود. به هر حال از رو نرفتیم و ایستادیم و به حمداللّه حالا روزی را می بینم که می توانیم بیائیم در خدمت شما حرفهایمان را بزنیم و شما هم نشنوید و بیائید و بگوئید نخیر آقا اینطور نیست، استدعا می کنم آقای نایب رئیس این چند دقیقه را جزو صحبت من حساب نکنند چون آقای وزیر مشاور با آقای نخست وزیر صحبت می کنند و ایشان توجه ندارند (نخست وزیر - من توجه دارم بفرمایید) کارمندان اداری یعنی همانهائی که کار اداری می کنند این به معلومات من اضافه شد. استدعا می کنم آقایان توجه بفرمایند چون بنده اطمینان دارم و بسیار مطالبی است که باید گفته شود و بسیاری از مسائل باید برای فهم مردم گفته شود چون آنها اهل این آب و خاکند و منهم وکیل این آب و خاک هستم اگر 188 وکیل هست یک نخست وزیر بیشتر نیست این آقای کارمند اداری و فنی را استدعا می کنم توجه بفرمایید و بنده را هم ببخشید، این بسیار خوب تا اینجا عرضی ندارم من خودم عرض کنم باید بگویم من صراحت مگر نباید خودم رأی بدهم. کسانی می گویند مصلحت نیست، کسانی می گویند مصلحت است به فرض اینکه خودم نتوانم تشخیص بدهم تسلیم نظر آنها می توان باشم.

جناب آقای خواجه نوری من شما را مرد شریفی می دانم یعنی همه مرد شریفند شما را بالاخص. اما شما وقتی اعتراض را شروع می کنید بنده که تنم می لرزد (دکتر عدل طباطبائی - آقای پاینده شما همه اش مشغول خطاب به اشخاص هستید) کارمندان اداری و فنی مأموریت و همچنین بستگان آنها که اهل خانه آنها هستند به شرط آنکه تبعه کشور پذیرنده یا مقیم دائم آن کشور نباشند از این مزایائی که در این مواد است استفاده می کنند اینجا مطابق این ماده ضمیمه کارمند فنی را که مطابق مصلحت ممکن است بنده هم رأی بدهم ولی اجازه بدهید من پیشنهاد بکنم دیگر اهل خانه اش چیست استدعا می کنم پیشنهادم را بپذیرند که این مصونیت و معافیت که خاص این آقاست شامل اهل خانه اش نباشد، این لحظه را هم جزو وقت بنده حساب نکنید. (در این هنگام آقای نخست وزیر با آقای وزیر مشاور صحبت می کردند.) نایب رئیس - لحظات زیادی را حساب نکردیم آقای پاینده.

پاینده - معذرت می خواهم. ببخشید بنده به شما ارادت دارم بنده منتظرم آقای وزیر مشاور صحبتشان تمام شود و توجه بفرمایند. این مصونیت را شما یک تعبیری ازش فرمودید، این کلمه صحیح است؟ این کلمات درست است؟ گنه گنه را من خودم در بچگی خورده ام، خیلی تلخ است آن وقت هنوز قرص نبود که رویش را شیرین کرده باشند. اگر بعضی مطالب تلخ است گاهی اوقات آدم روی مصالح و مصلحت می رود. این آقای وزیر جنگ که مورد احترام همه ما هستند در دستگاهی خدمت می کنند یک روز یک عده جوان را می آورند به سربازی و روز دیگر آنها را می خواهند به خط آتش می گوییم بروند (قراچورلو - نمی گویند، خودشان می روند) به هر حال ما نمی گوییم آقای وزیر جنگ چرا آنها را یک روزی می آورید و یک روز معینی هم فرمان می دهید بروند جنگ هر که هم

ص: 647

نرفت می گذراندش کنار دیوار و خیلی چیزهای دیگر. به هر حال این نوع زندگی مدنی و سیاسی از این گرفتاری فراوان دارد ولی این ضرورت هم هست حالا در این قسمت هم که نوشته شده تمام اهل خانه ممکن است خیلی زیاد بسط پیدا کند به موجب صراحت این ماده آقای دکتر یگانه مسلم دچار اشکال می شود اگر بعضی خیالی می کنند که از این مذاکرات بوی غرض احساس می شود، اگر بوی غرضی احساس می شود همه سکوت کنیم، این عبارت را بنده تقدیم مقام ریاست می کنم بپذیرند که این مصونیتها و معافیت مخصوص اشخاص خارجی است خانواده آنها حق ندارند بیایند. شاید این آقای مستشار آمد اینجا و خواست به رسم اینجا چهار زن بگیرد من شرمم می آید بگویم صیغه هم چهل تا می تواند بگیرد (خواجه نوری - اگر تبعه آمریکا باشد نمی تواند) اجازه بدهید قربان شاید بیست تا صیغه از آنجا بیاورد (نخست وزیر - بنده توضیح عرض می کنم) اجازه بدهیم قربانت بروم چون تصریح می فرمایید تصریح شما در اینجا به عنوان رئیس دولت، قانون و استناد قانونی به وجود می آورد خیلی معذرت می خواهم از آقایان چون این بند (و) می گوید این آقایان مأمورین اداری و نظامیان و اهل خانه شان، اهل خانه هم حدی ندارد (مهندس صائبی - بستگان مشمول نیست) بستگان هم حدی ندارد. از این مصونیت استفاده می کنند. اگر بنده اشتباه می کنم از بنده رفع اشتباه بفرمایید خیلی خیلی معذرت می خواهم دیگر عرضی ندارم.

نایب رئیس - پیشنهادی رسیده از آقای رامبد قرائت می شود.

(به شرح زیر قرائت می شود) «پیشنهاد می نماید، لایحه معافیت مستشاران به شرح زیر اصلاح شود.

به دولت اجازه داده می شود طبق تصویب نامه هیئت دولت هر یک از مستشاران نظامی دولت آمریکا را که در استخدام و خدمت ارتش ایران هستند برای مدت یکسال از هر یک از مواد 29 الی35 قرارداد وین بهره مند سازد.

رامبد نایب رئیس - آقای رامبد بفرمایید.

رامبد - در فرمایش بعضی از سروران محترم حداقل این سوء تفاهم برای من پیش آمد که ضمن اسم بردن از پادشاه بزرگ ما هر مطلبی را که می خواهند عنوان بکنند به یک ترتیب می زنند به صحرای کربلا. بنده خودم نصف کتاب شاهنشاه را کلمه به کلمه در ظرف هفت ساعت خواندم عینا جمله به جمله خواندم ولی به هیچ ایرانی فکر نمی کنم این حق داده شده باشد که مسئولیت وظیفه و خدمتی را که قبول کرده به هیچ عنوانی در تحت عنوان اسم بردن شاهنشاه بزرگ بخواهد خود را از مسئولیت مبرا کند این مجلس و دولت ما همه برای خدمت در اینجا جمع آمده ایم صحبت می کنیم نسبت به شاهنشاه خادمیم اگر خیانت کردیم این ما هستیم که خیانت کردیم و هیچ ربطی به شخص شاهنشاه ندارد شاهنشاه جز صلاح ملت و ایران هیچ چیزی نمی خواهد (صحیح است) ما می رویم، دولت می رود و اشخاص و مجریان و خدمتگزاران می روند ولی شاهنشاه ثابت هستند (صحیح است - احسنت) برگردم سر مطلب در این دو سه ساعت که درباره این لایحه صحبت می کردند یک عده معتقدین و محترمین نسبت به دولت و عمل دولت و لایحه دولت و یک عده مخالفین یا حداقل منتقدیم و ایراد گیرندگانی به این لایحه اگر توجه به این لایحه درست می شد می پذیرفتیم که شاید از جهاتی

ص: 648

واقعا دولت احتیاج به این لایحه دارد. مثلاً یکی از دوستان من به من می گفت فلان ژنرال آمریکائی که میهن پرستیش را در دنیا به ثبوت رسانده شما می خواهید از یک امتیازی که به آشپز سفارتخانه می دهید به او ندهید دیدم این حرف قابل رد نیست دیگری به من گفت فلان شاگرد راننده ای که به اسم عضو فنی آورده اند شما می خواهید تمام مصونیتهائی که لازم نیست به او بدهید خدای نکرده فلان پرونده را که مقامات در اخیار مأموری گذاشته اند برای مطالعه با این مصونیتی که دولت ایران می دهد اصطلاحش را شاید آقای خواجه نوری به فرنگی بگویند کوریه دیپلماتیک به او مصونیت می دهید هیچ به مکاتباتش هم همینطور، آمدیم پرونده را، اسناد سیاسی را گذاشت توی یک پاکت و به یک مقصدی فرستاد. دولت ایران حق بازجوئی نداشته باشد؟ دیدم این صحیح است، و دیدم از این طرف این منقد هم درست می گوید بنده یک پیشنهادی کردم که هم نظر اکثریت محترم که دولت عزیز را تائید فرمودند یکبار دیگر اعتماد و اعتقادشان را به دولت تکمیل کنند، این حق را به دولت بدهد منتقدین اینجا ایراد دارند و خدای نکرده فکر نمی کنند کار خبطی دارید انجام می دهید دیگر اینقدر وقت سایرین را چرا می گیرید بگذارید اقلیت در اشتباه خودشان باقی بمانند از آن گذشته تصدیق می فرمایید هر حقی را که به یکی دادید اگر بخواهید سلب بکنید یکی احساس سردی به وجود می آید به همین جهت مدت (یک سالی) را اینجا گذاشتیم معلوم نیست سال آینده به همین موقعیت و کیفیت مورد احتیاج دولت باشد اجازه بفرمایید همین یک سال باشد اگر لازم داشت تمدید می کند و اگر لازم دانست تجدید کند و یا اگر لازم ندانست دیگر تعبیر اینکه تا دیروز این حق را داشتند سلب می کند.

برای دولت مشکلی به وجود نمی آورد از آن گذشته این معافیت ها و مصونیت ها نمی دانم ناطق محترم چطور شد که نخواندند که این قسم از ماده از 29 تا 35 انواع و اقسام معافیت دارد و ممکن است خود دولت در این مورد میل نداشته باشند که همان امتیازی را که به فلان متخصص اتمی و فلان ژنرال داده می شود به شاگرد راننده هم داده شود پس همه اینها موکول به این می شود که دولت چه تشخیص می دهد به چه کسی می دهد و به چه میزانی که لازم دارد، می دهد و به این ترتیب دیگر اگر به این پیشنهاد رأی دادند یکبار دیگر نسبت به دولت اظهار اعتماد کرده اند اگر خدای نکرده رأی ندادند دلیل این است که به این دولتمان اعتماد نداریم (عده ای از نمایندگان - رأی می دهیم) (قراچورلو - هیچ همچو چیزی نیست رأی نمی دهیم).

نایب رئیس - نسبت به این پیشنهاد نظری نیست؟ آقای نخست وزیر.

نخست وزیر - بنده لازم بود توضیحی عرض کرده باشم. نامه ای را که وزارت امور خارجه به سفارت آمریکا در تاریخ مهر ماه یک سال گذشته نوشته است و آن مأخذ کار ما در آینده خواهد بود (یکی از نمایندگان - زمان دولت جنابعالی بود؟) بنده که شش ماه است هستم، در مهر ماه بنده نبودم.

این نامه اینطور حکایت می کند که رئیس و اعضاء هیئتهای مستشاران نظامی در ایران از مصونیتها و مزایائی که برای کارمندان اداری و حتی موضوع بند فلان الی آخر استفاده می کند به این جهت این عملی است که خیلی ارتباط پیدا می کند شما وقتی در نامه تان اشاره به کنوانسیون وین می کنید پس توافق شده است. پس این موضوع وارده خدمه و سکنه و غیره و فلان به هیچ وجه من الوجوه نمی شود که در آن ماده قرار داد وین نوشته شده است ممکن است آن را تسری داد ولی نامه یی را که وزارت خارجه به سفارت آمریکا نوشته است فقط نسبت به رئیس و اعضاء هیئتهای نمایندگی است مطلبی را

ص: 649

که جناب آقای پاینده فرمودند مقامات آمریکائی رسما و صریحا اعلام داشته اند که در صورت شمول قرار داد وین به مستشاران آمریکائی از لحاظ حقوق مدنی در صورتی که حقی از یکی از افراد ایرانی تضییع گردد کماکان در محاکم ایرانی قابل تعقیب خواهد بود. در زندگی روزمره به هیچ وجه من الوجوه این مصونیت موجود نیست. یک کسی از کسی طلب دارد حق کسی را تضییع می کند اگر در حال خدمت و وظایف اداری و نظامی قابل تعقیب است در مسائل جزائی هم آنها به مجازات می رسند منتهی چون در یک عملی شرکت می کند که احتمالاً ممکن است وقوع حوادثی را پیش آورد و طبق قوانین و محاکم و معاهده (صادق احمدی - توضیح بفرمایید که با گروهبان آمریکائی که پریروز سه نفر را کشت چه می شود، این تصادفات اتومبیل چطور می شود؟) قرارداد و موافقتنامه دو جنبه دارد دو طرف دارد تا حدی مورد موافقت قرار می گیرد که این پاره نشود اگر نیازی نباشد که این موافقت نامه به وجود نمی آید همان طور که اشاره شد ما امروز وسائلی داریم که دستگاههای رادار در سراسر مملکت موجود است. جهتهای خارج از سرعت صورت داریم عرض کنم احتیاجات و نیازمندیهای بسیار زیادی داریم و اینها در تمام کشورها آزادی باید گفته بشود که در حقیقت این ترقیات شگفت انگیز صنعت نظامی متعلق به ملت آمریکا است و تعهداتی را که با این دولت و دولتهای دیگر با موافقتنامه هایی به وجود آمده و اگر فرض بفرمایید کشور فرانسه این وسائل نظامی را به ایران داده بود، این قرارداد و این موافقتنامه با دولت فرانسه بسته می شد حدود این هم در مذاکرات و مبانی کار باید منطقی باشد با توافق دو طرف وقتی به یک جائی برسد که قرار باشد پاره بشود این دیگر قرارداد نیست (صادق احمدی - اگر یک گروهبان مرتکب جرمی شد چه می شود؟) چون این را اشاره فرمودید عرض می کنم افسران نظامی آمریکا که در ارتش خدمت می کنند به عنوان هیئت نظامی تلقی می شود امکان دارد که یک متخصص الکترونیک یا رادار ممکن است سیویل باشد این دیگر نظامی نیست در این خدمت. موضوع افسر و نظامی و غیر نظامی نیست آن عده که مورد استفاده ارتش است و دولت موافقت می کند در انجام خدمت شامل این مقررات می شود حالا این ممکن است کلنل ارتش آمریکا باشد، ممکن است یک متخصص طیاره جت و رادار باشد که این متخصص نظیرش هم در دستگاههای نظامی آمریکا افراد سیویل خیلی زیاد هستند در ارتش ما خدمت می کنند. منظور غرضم کارمندان فنی هستند یعنی تکنیسین یعنی کارشناس این موارد را اگر توجه بفرمایید یک قدری روشنتر خواهد شد.

نایب رئیس - نسبت به پیشنهاد آقای رامبد مخالفی نیست؟ آقای خواجه نوری.

خواجه نوری - بنده خواستم توضیح بدهم علت اینکه جناب آقای رامبد این پیشنهاد را فرمودند باز روی حسن نیت و روی مطالبی است که دوستان عزیز فرمودند بنده فقط یک نکته را می خواهم خدمتتان عرض کنم که این افراد در خدمت دولت ایران هستند و هر وقت دولت ایران از اینها تخطی مشاهده بکند می تواند آنها را از خدمت خارج بکند و حتی از مرز هم خارج بکند. بنابراین هیچ موردی ندارد که یک شرطی برای مدت یک دو دو سال معین باشد. این تا آن مدتی است که مورد استفاده دولت ایران هستند و در خدمت ما هستند، از این مصونیت استفاده می کنند آن آنی که وزیر جنگ حدس زد که آن آدم مقررات را رعایت نکرد آنا به خدمت او خاتمه می دهد و از مرز هم او را خارج می کند (رامبد - یک سالش را حذف بفرمایید موافقت می کنم) منظور حاصل است، تحصیل حاصل است قربان.

ص: 650

نایب رئیس - آقای فخر طباطبائی موافقید، بفرمایید.

فخر طباطبائی - با پیشنهاد آقای رامبد موافقم. عرض کنم حسن مذاکره و مشاوره این است که وقتی درباره یک مسأله ای صحبت بشود و اطراف و جوانب قضایا بیشتر روشن می شود. بنده از مجموع مذاکراتی که شد و توضیحاتی که جناب آقای نخست وزیر حالا دادند، روشن شدم به اینکه منظور دولت از تقدیم این لایحه این نیست که تمام اشخاص غیر ذی صلاحی که مربوط به کادر مستشاری باشند از این معافیت استفاده کنند و بنده این را احراز کردم که منظور این است که اشخاصی که ذی صلاح هستند، متخصص فنی هستند، مشاور نظامی صاحب منصب هستند، استفاده کنند و این لایحه به این کیفیت جناب آقای نخست وزیر پس از اینکه به صورت قانون درآمد، وافی به مطلب نیست و محتاج به این می شود که باز بیائیم روی تذکراتی که در مجلس داده و روی توضیحاتی که آقای نخست وزیر روی گزارشی که دولت مبادله کرده صحبت بکنند و استنتاج بکنند. بنابراین با این پیشنهاد اگر موافقت بکنند مطلب این لایحه را خلاصه کرده هم نظر دولت تأمین است، هم نظر مجلس تأمین است. عرض کنم حضورتان ما هیچوقت برخلاف واقعیات فکر نمی کنیم و مصلحت امور را همیشه در نظر می گیریم النهایه تا حدی که این مصلحت امور، تالی فاسدی پیدا نکند. این است که بنده آن عرضی را که کردم که اگر در کمیسیون دادگستری هم مطالعه می شد خدا شاهد است که این بحث ها و مذاکرات در مجلس نمی شد برای اینکه در آنجا فرمه می شد و اصلاحاتی به عمل می آمد و یک ماده کاملی می شد که تمام جهات کار و هم نظر دولت تأمین شده باشد البته به همان دلیل که یک سیاستمدار خارجی حق دارد از مصونیت استفاده می کند، یک مستشار عالی رتبه ای هم که مورد استفاده ما است ما این مصونیت و معافیت را بهش اعطاء می کردیم ولی این لایحه به این صورت که درآمد گاهی اوقات در امور عجله ای که می شود باعث زحمت می شود این است که بنده این پیشنهاد جناب آقای رامبد را یک پیشنهاد بینابین می دانم و خالی از تعصب هم عرض می کنم و فکر می کنم اگر آقایان موافقت بکنند اظهار رأی بکنند من فکر می کنم این مسئله حل شده هم نظر دولت تأمین است هم نظر آقایان تأمین می شود.

نایب رئیس - آقای نخست وزیر.

نخست وزیر - بنده خواستم تمنا کنم از جناب آقای رامبد که پیشنهادشان را پس بگیرند چون تحصیل حاصل است تمام قراردادهای آنها قید یک ساله است (رامبد - ما اعتماد کامل داریم به وزارت جنگ و حضرتعالی) استدعا می کنم که در این ماده تغییر داده نشود این هم مسلما همان نظر جنابعالی را تأمین می کند (رامبد - من استدعایم این بود وقتی مجلس را به شما رأی می دهد جنابعالی هم قبول بفرمایید).

نایب رئیس - آقای رامبد پیشنهادتان را پس گرفتید.

رامبد - بنده پس می گیرم ولی این یک راهنمائی بود ایشان قبول کردند که قراردادها یک ساله است.

نایب رئیس - پس گرفتید؟ رامبد - وقتی دولت خودش نمی خواهد مجبورش که نمی توانیم بکنیم.

نایب رئیس - در این صورت اینطور تلقی می شود که پس گرفتید پیشنهاد دیگری است از آقای

ص: 651

دکتر مبین قرائت می شود.

(به شرح زیر خوانده شد) ریاست محترم مجلس شورای ملی - پیشنهاد می نمایم عبارت (به موجب موافقت نامه های مربوط) به عبارت (برطبق قانون) تبدیل شود. دکتر مبین .

نخست وزیر - هیچ صحیح نیست برای اینکه صحبت قانون نیست، صحبت مقاوله نامه است.

نایب رئیس - آقای دکتر مبین دکتر مبین - دولت تأکید کرد و تأیید نمود که این آقایان مستشاران مستخدم دولت ایران هستند و ما اتباع خارجی را به خصوص نظامیان خارجی را چطور بدون قانون می خواهیم مستخدم خودمان کنیم و شما هیچوقت مجاز نخواهید بود که به موجب موافقتنامه یک مستشاری را به استخدام خودتان درآورید و این است که بنده پیشنهاد کردم اینها که در استخدام شما هستند به موجب قانون مربوطه باشد. بنابراین شما می بایست استناد بفرمایید به قانونی که دارید در این زمینه هیچوقت راه باز نکنید که به موجب موافقتنامه مستشار خارجی استخدام کنید برای اینکه تالی فاسد دارد اگر شما قانونی را بردارید و بجایش موافقتنامه بگذارید این تالی فاسد دارد و ماده 47 قرارداد وین شما الان تصویب کردید که کشور پذیرنده در اجرای مقررات این قرارداد تبعیض بین کشورهای قائل نخواهد شد وقتی شما نتوانستید تبعیض قائل شوید از نظر استفاده از ماده 29 تا 35 از نظر مصونیت های مندرج در 29 تا 35 شما حق ندارید تبعیض قائل شوید اگر دست دولت باز شود که به موجب قرارداد و موافقتنامه این را تخصیص بدهد این به نظر بنده به ضرر دولت است به نظر بنده به نفع دولت است که دست خودش را در این راه باز نکند و دولت نتواند مستشار نظامی با قرارداد استخدام کند علاوه بر این می خواستم مطلب دیگری عرض کنم این را کاملاً توجه بفرمایید آقایان، مستشارانی که مشمول معافیت کارمندان اداری و فنی می شوند، طبق قرارداد وین از مصونیت های مندرج در مواد 29 تا 35 باید استفاده کند در این قراردادهائی که تصویب کردیم، ماده 32 وجود ندارد بنابراین شما چطور نسبت به ماده ای که وجود ندارد، می خواهید تصمیم بگیرد.

نایب رئیس - آقای نخست وزیر.

نخست وزیر - بنده فکر می کنم برای آقای دکتر مبین اشتباهی رخ داده، استخدام اصلاً وجود ندارد موضوع استخدام اصلاً وجود ندارد موضوع استخدام نیست قرارداد نظامی است که در سال 1322 از مجلس گذشته، این فقط موضوع این است که کسانی هستند که می آیند در خدمت ارتش طبق موافقتنامه که با موافقت آن قانون است که در سال 1322 گذشته است و به نظر بنده این استخدام نیست. بدین جهت این مطلبی که جنابعالی می فرمایید، اصلاً وارد نیست.

دکتر مبین - پس اگر اینطور است ماده واحده را چرا اصلاح نمی کنید. این صریح گفته در استخدام دولت شاهنشاهی باشد.

نخست وزیر - اجازه می دهد، فقط مصونیت است که این قانون اجازه می دهد. اگر آن قانون اجازه ندهد، در استخدام نخواهد بود و این ماده فقط برای مصونیت است.

دکتر مبین - پس جنابعالی با اصل موافقت می کنید. اما به موجب موافقتنامه مربوطه ما چنین موافقتنامه نداریم، ما قانونی داریم راجع به استخدام سازمان مستشاران نظامی. بنابراین طریق همان

ص: 652

قانون باید استخدام بشوند. بنده پیشنهاد کردم، پیشنهادم هم خیلی صحیح است، پس هم نمی گیریم. ما نمی توانیم به دولت اجازه دهیم که طبق موافقتنامه مستشار استخدام کند.

نایب رئیس - رأی می گیریم به پیشنهاد آقای دکتر مبین.

روحانی - به نظرم منافاتی ندارد برای اینکه جناب آقای نخست وزیر فرمودند این موافقتنامه به استناد قانونی است که داریم این توضیح در صورت جلسه هم ذکر می شود (دکتر مبین - چه اصراری است که اصلاح نشود) نایب رئیس - جنابعالی قانع شدید یا رأی بگیریم؟ (دکتر مبین - رأی بگیرید). بنابراین پیشنهاد یکبار دیگر خوانده می شود.

(به شرح سابق خوانده شد) نایب رئیس - به پیشنهاد آقای دکتر مبین رأی می گیریم. خانمها و آقایانی که موافقند، خواهش می کنم قیام فرمایند (چند نفری برخاستند) تصویب نشد.

نایب رئیس - پیشنهاد آقای پاینده قرائت می شود.

(به شرح زیر خوانده شد) پیشنهاد می کنم که ذیل ماده واحده اضافه شود که این تصویب نامه و معافیتها خاص شخص آنها خواهد بود.پاینده نایب رئیس - توضیح بفرمایید.

ابوالقاسم پاینده - این کلمه ای که آقای دکتر مبین راجع به ماده 32 فرمودند می خواهم توجهتان را جلب کنم، از نظر عمل اشکال به وجود می آورد. این قرارداد ماده 32 ندارد (یکی از نمایندگان - اشتباه چاپخانه است) تشریح مقام مسئول در صورت مجلس برای توضیح کافی است اما در اینجا کافی نیست. ملاحظه بفرمایید در بند دو ماده 31 می گوید مأمور اداری و بستگانش، توجه بفرمایید در اینجا می گوید مستشاران نظامی از مصونیت های بند (و) استفاده می کنند یعنی اگر فردا یک محکمه دیوان کشور در موردی اختلاف نظر بدهد، هیچکس نمی تواند بگوید خلاف گفته، این کلمات بند 2 ماده 31 تسری پیدا می کند و این تصریح به نظرم کافی نباشد، مطلب مهم نیست، یعنی ابهام لغوی ندارد ولی این تفسیر به نظر من ممکن است کافی نباشد. برای جلوگیری از این مشکل استدعا می کنم مطابق پیشنهادی که شده تصریح شود (خواجه نوری - مطمئن باشد تحصیل حاصل است) نایب رئیس - به پیشنهاد خودتان باقی هستید؟ پاینده - اجازه بفرمایید بروم بنشینم، با استناد به فرمایش آقای نخست وزیر که این معافیت ها و مصونیت ها، خاص خود این مستشاران نظامی است نه بستگان آنها، بنده پیشنهادم را پس گرفتم.

نایب رئیس - پیشنهاد دیگری از آقای بالاخانلو قرائت می شود.

(به شرح زیر خوانده شد) مقام معظم ریاست مجلس شورای ملی به منظور رفع هر گونه سوء تفاهم و روشن شدن اذهان عمومی از حسن نیت نمایندگان مجلسین در حسن روابط فیمابین کشور شاهنشاهی ایران دولت آمریکا و توجه به اینکه عده ای از اطباء حاذق و مهندسین عالی مقام ایرانی در خدمت کشور آمریکا می باشند و خدمات آنها به مردم آمریکا کمتر از

ص: 653

اطلاعات فنی مستشاران نظامی آمریکا در ارتش شاهنشاهی نیست، پیشنهاد می نماید متقابلاً اتباع ایرانی که در خدمت کشور آمریکا می باشند، از مقررات این قانون در کشور آمریکا استفاده نمایند.

بالاخانلو نایب رئیس - آقای بالاخانلو بالاخانلو - پیشنهاد بنده از این جهت است که چون صحبت شد از افکار عمومی و اینجا گفته شد همان صحیح است زیرا افکار عمومی ما را به مجلس آورد و نمی شود گفت همان صحیح است زیرا افکار عمومی ما را به مجلس آورد و نمی شود گفت افکار عمومی نمی فهمد یا توجه ندارد. افکار عمومی بسیار خوب می فهمد و خوب هم توجه دارد و به همین دلیل یک مجلس انقلابی به اسم دوره 21 به وجود آورد که از مردم و طبقات مختلف کارگر، پیشه ور، مهندس، دکتر از تمام طبقات در این مجلس گرد آمده که به کار و خیر مملکت بپردازند. حالا ما بیائیم بگوئیم این مصونیت را می دهیم که فلان دولت به ما کمک کرده یا نگفتیم نکرده، همه ممنونیم جناب آقای نخست وزیر در جواب عرض بنده فرمودند، کمک کردند ما نگفتیم نکرده (نخست وزیر - خیلی مطالب دیگر هست) اگر تمام مغلطه بازی است بفرمایید صحبت بکنید . (همهمه نمایندگان) نایب رئیس - اجازه بفرمایید ناطق صحبت بکند.

بالاخانلو - ما به دولت آمریکا یک همچو امتیازی می دهیم که مستشاران نظامی یک همچو مصونیتی داشته باشند برای اینکه رفع هرگونه سوء تفاهم بشود، پیشنهاد کردم یک چند نفر ایرانی که در آنجا خدمت می کنند، رئیس بیمارستان هستند، مهندس هستند که در کارخانجات مهم آمریکا مسئولیت دارند (یکی از نمایندگان - اینها در دستگاههای ملی هستند) به آنها هم این امتیاز داده شود، این نظر بنده است (خواجه نوری - مستخدم دولت نیستند) اطلاعات بنده شاید کافی باشد عرض بنده از این جهت بود. چون هیچ کدام نظر خاصی نه دولت آمریکا دارد و نه بنده دارم می خواهم عرض کنم که اگر یک همچو امتیازی به مستشاران آنها دادیم آنها هم متقابلاً به ما بدهند که در افکار عمومی سوء تفاهمی ایجاد نشود. (مهندس صائبی - به این پیشنهاد معتقدید) البته معتقدم. بنده دیگر عرضی ندارم.

نایب رئیس - آقای دکتر یگانگی مخالفید یا موافق (بنده مخالفم) بفرمایید.

دکتر یگانگی - بنده برای اینکه مختصر عرض کرده باشم به استحضار می رسانم که این افرادی که در آمریکا از ایرانیان خدمت می کنند از سه دسته خارج نیستند. یک دسته ای هستند که اینها تبعه هستند، تبعه دولت آمریکا هستند و مشمول مقررات و قوانین خود اتباع آمریکا می باشند. یک عده هم هستند که کارآموزند، آنهایی که در آنجا کار می کنند به عنوان متخصص در آنجا کار نمی کنند و یک طبقه سومی هم هست که ممکن است به صورت قاچاق یا به طور غیر قانونی آنجا باشند. بنابراین هیچ کدام مشمول این عمل متقابل نمی شوند.

نایب رئیس - نظر دیگری نیست (اظهاری نشد) آقای بالاخانلو پس می گیرید؟ بالاخانلو - پس گرفتم.

رامبد - بنده اخطار نظامنامه ای دارم.

نایب رئیس - بفرمایید.

رامبد - طبق آیین نامه موجود باید کلیه لوایح برای اطلاع نمایندگان طبع و توزیع شود. من

ص: 654

خواهش می کنم همه آقایان و خانم ها لوایحی که توزیع شده و از روی آن داریم مذاکره می کنیم باز کنند و این مواد 29 تا 35 را که دارید تصویب می کنید، ببینید یک نفر ماده 32 را بخواند. ماده 32 اصلاً وجود ندارد. این واقعا قانونگذاری است، بنده که نمی دانم.

نایب رئیس - قطعا در موقع چاپ لایحه اشتباه شده و ماده 32 اشتباها چاپ نشده.

رامبد - بنده با اجازه آقایان لایحه دولت را قرائت می کنم «با توجه به لایحه شما ره 18 / 2291 - 25/11/1342 دولت و ضمائم آن که در تاریخ 21/11/42 به مجلس سنا تقدیم شده به دولت اجازه داده می شود که رئیس و اعضای هیئتهای مستشاری و نظامی ایالات متحده آمریکا را در ایران که به موجب موافقت نامه مربوطه در استخدام دولت شاهنشاهی می باشند، از مصونیتها و معافیتهای کارمندان فنی موصوف در بند (و) ماده اول قرارداد ذیل برخورد نماید». بند (و) هم کارمندان اداری و فنی هستند که در ماده 37 می گوید از مزایا و مصونیتهای مندرج در مواد 29 تا 35 بهره مند خواهند بود، مواد 29 تا 35 یعنی 29 - 30 - 31 و 32 الی آخر بهره مند خواهند بود. آقایان دارید رأی می دهید، توجه بفرمایید به چه دارید رأی می دهید.

نایب رئیس - آقای نخست وزیر.

نخست وزیر - بنده در این لایحه که الآن مطرح است مطلب جنابعالی را نمی بینم برای اینکه به هیچ وجه من الوجوه اشاره به موادی... (رامبد - این را نفرمایید برای اینکه خدای نکرده الآن لایحه ای که قبلاً تصویب شده، ملغی می شود).

در چاپ اگر گاهی اوقات اشتباهی می شود یا اگر کلمه ای افتاده این به هیچ وجه به این ماده واحده ارتباطی ندارد ماده واحده را عرض می کنم می گوید ما توجه به لایحه فلان و ضمائم که در تاریخ 25/11/42 به مجلس سنا تقدیم شده به دولت اجازه داده می شود که رئیس و اعضای هیئتهای مستشاری نظامی را از مقررات قرارداد وین که در تاریخ 18 آوریل به تصویب رسیده برخوردار نماید.

این به هیچ وجه من الوجوه آن مطلبی که آقا می فرمایید درش نیست، آن یک مطلبی است جداگانه یا اگر یک اشتباهی در چاپ یا در توزیع شده باشد، این را مجلس می داند و اصلاح می کند. (رامبد - اگر حضرتعالی نماینده بودید به این رأی می دادید قبول می کردید؟) بنده نه علاقه کمتری به مجلس دارم نه خودم را از مجلس دور می دانم.

نایب رئیس - آقای رامبد توجه بفرمایید این به همین صورت از مجلس سنا آمده است.

رامبد - پس ماده سی و دو کجاست؟ نایب رئیس - در موقع چاپ لایحه اشتباها چاپ نشده، آقای پاینده بفرمایید.

ابوالقاسم پاینده - اولاً معذرت می خواهم و تشکر می کنم که امروز مجلس حوصله به خرج داد و من به اندازه یک ماه صحبت کردم، انشاءاللّه یک ماه صحبت نمی کنم. جناب آقای نخست وزیر استدعا می کنم توجه بفرمایید یک خط زنجیری پیوسته است می بینم در قرارداد وین در ماده 37 می خوانیم بستگان مأمورین سیاسی که اهل خانه اش هستند به شرط آنکه تابع کشور پذیرنده نباشد از مصونیتهای مندرج در مواد 29 تا 36 برخوردار خواهند بود کارمندان اداری و فنی از همین مصونیتها یعنی مصونیتهای ماده 29 تا 35 برخوردار خواهند بود آقای نخست وزیر توجه بفرمایید (دکتر عدل طباطبائی - شما برای مجلس صحبت می کنید) در اینجا ملاحظه بفرمایید یک خطر زنجیری پیوسته

ص: 655

است، مصونیتها از ماده 29 تا 35، مصونیتهای بند 2 ماده 37، همان مصونیتهای ماده 29 تا 35 می گوید مصونیت به آنها می دهیم، کدام مصونیت بنده قسم به خدا اگر در این مطلبی که عرض می کنم جز حرمت مجلس نظری ندارم. این طریق صحیح نیست و هیچ گونه کلمه پردازی با این حقیقت تطبیق نمی کند.

نایب رئیس - آقای نخست وزیر.

نخست وزیر - بنده به جناب آقای رامبد عرض کردم، تشریف فرما شده بودند البته یک مطلبی از مجلس سنا آمده راجع به کنوانسیون بین المللی وین، این یک مطلبی است چاپ شده، منتشر شده و دنیا قبول کرده و ممالک زیادی وابستگی خودشان را اعلام کردند، فرض کنید که در چاپ این یک کلمه افتاده باشد، مصوبات ما روی کلیات کنوانسیون وین است و تغییری در آن اصل نمی دهد، یا ما تأیید می کنیم یا نمی کنیم. اگر ما یک کلمه اش را تغییر بدهیم دیگر آن وابستگی را نداریم و چون مجلس رأی داده به این وابستگی، خودش به کنوانسیون در حقیقت ماده 32 را هم جزو آن تلقی کرده، چنانچه اگر شما یک اصل را تغییر بدهید شما جزو آن کنوانسیون نیستید. این مطلبی است که تصور می کنم که اگر بخواهیم مته به خشخاش بگذاریم موردی ندارد. تردیدی ندارد که این اصل کلی را که توضیح دادم مورد قبول آقایان قرار می گیرد و در آن لایحه ای هم که الآن مورد بحث است این لفظ اشاره به کنوانسیون بین المللی وین می کند که آن کنوانسیون را مورد تأیید قرار داده و حق تغییر ندارد و این هم چون نسبت به مواد در اینجا تذکری نداده، به نظر بنده عرایض بنده را قبول بفرمایید (صحیح است) نایب رئیس - آقای سرتیپ پور.

سرتیپ پور - تصویب هر چیز مجهول، بلااثر است (نمایندگان - تکرار بفرمایید) تصویب هر چیز مجهول بلااثر است یا باید رئیس کمیسیون خارجه تشریف بیاورند بگویند این ماده 32 چه بود ما بفهمیم یا مخبر کمیسیون تشریف بیاورند بگویند این ماده 32 که تصویب شده چی است (یکی از نمایندگان - خودشان نمی دانند) عمل ما وقتی که بدون توجه به مواد تصویب شده باشد، نمی تواند مؤثر باشد و حتی المقدور آقایان سعی بفرمایید کاری را که می خواهید بکنید، کاری صحیح باشد در مسئله کنوانسیون مسئله قرارداد بین دول یک ماده را نمی شود کم و بیش کرد باید قبول کرد. موضوع تسری دادن یک ماده است به مأمورین داخلی من باید بدانم که حق داده ام اتباع خارج بزنند در شکم افراد داخله یا حق ندارند، من باید بفهمم قربانت برو، چه اصراری است که مبهم باشد؟ (صحیح است - احسنت) نایب رئیس - توضیحاتی که جناب آقای نخست وزیر دادند درباره اینکه این یک قرارداد بین المللی است و هیچ گونه تغییری در آن نمی شود، داد (یک نفر از نمایندگان - ما دادیم) در هر صورت آقای نخست وزیر توضیح می فرمایند.

نخست وزیر - در اینجا توجه بفرمایید ماده واحده ای را که مجلس رأی داد این است:

ماده واحده - قرارداد وین درباره روابط سیاسی که در تاریخ هیجدهم آوریل 1961 مطابق با 29 فروردین 1340 در شهر وین به امضای نماینده مختار دولت شاهنشاهی رسیده و مشتمل بر 53 ماده و دو پروتکل می باشد تصویب و به دولت اجازه داده می شود که اسناد تصویب آن را مبادله نماید.

ص: 656

در حقیقت اینجا به مجموع این لایحه که در پایان آن هم گفته می شود که متنهای انگلیسی - چینی - اسپانیولی - فرانسوی و روسی، بین 5 زبان رسمی سازمان ملل متحد، معتبر است و آن مورد توافق قرار می گیرد. اگر به فرض در ترجمه این قرارداد یک اشتباهی رخ داده بود و ما تصویب کرده بودیم این معتبر نیست. وابستگی ما به این کنوانسیون بین المللی وین مطرح است نه ترجمه آن، چه برسد به اینکه قسمتی در چاپ افتاده باشد حالا اتفاقا ماده 32 در این اسنادی که وزارت خارجه اینجا داشتند پیدا شده عین آن را قرائت می کنم.

«ماده 32 - دولت فرستنده می تواند انصراف خود را از مصونیت قضائی نمایندگان سیاسی و اشخاصی که بر طبق ماده 37 از مصونیت برخوردار می شود اعلام نماید.

2 - انصراف باید همیشه صریح باشد.

3 - در صورت طرح دعوی از طرف یک نماینده سیاسی یا شخصی که بر طبق ماده 37 از مصونیت قضائی بهره مند است توسل او به مصونیت قضائی نسبت به هرگونه دعوای متقابل که مستقیما مربوط به دعوای اصلی باشد پذیرفته نخواهد شد.» اینجا همه جنبه های منفی دارد که خوشبختانه در تأیید نظریات آقایان است.

4 - انصراف از مصونیت قضائی در برابر یک دعوای مدنی یا اداری متضمن انصراف از مصونیت نسبت به اقدامات اجرائی مربوط به حکم محکمه نخواهد بود برای این امر یک انصراف جداگانه لازم است.» این ماده ای است که در اینجا افتاده، بنده عرض می کنم که قسمتی از این ترجمه را فرض بفرمایید مترجمی اشتباه ترجمه کرده باشد، دولت و مجلس آنچه که وابستگی خودشان را به آن اعلام کرده اند، اصل قرارداد موافقت بین المللی وین است. با وجود این من با اجازه جناب رئیس مجلس این را بدهم که ملاحظه بفرمایند و تکمیل بفرمایند.

نایب رئیس - پیشنهاد آقای صادق احمدی قرائت می شود.

(به شرح زیر خوانده شد) پیشنهاد می نماید درجه داران هیئت مستشاری از شمول این ماده مستثنی بشوند.

صادق احمدی نایب رئیس - آقای صادق احمدی بفرمایید.

صادق احمدی - عرض کنم بنده نمی خواستم در چنین وقتی در ساعت سه و نیم بعد از ظهر که نمی دانم جناب آقای دکتر خطیبی چطور تا این وقت جلسه را ادامه داده اند، صحبت کنم. در موقع طرح بودجه اقلاً یک ساندویچی داده شد و بنده حالا که آمده ام، اینجا با یک دل درد و سردرد عجیبی آمده ام اینجا صحبت می کنم. آیا همین عمل یک عکس العمل بدی ندارد که این لایحه چه لایحه ای بود که یک کارهای بی ترتیبی در موقع طرح آن می شود و بنده متأسف و متأثرم خیلی متأسفم (صحیح است) آنچه که می خواهم عرض کنم این است که نمی دانم چه اصراری است که جناب آقای نخست وزیر دارند که این لایحه عینا باید تصویب بشود (یک نفر از نمایندگان - احترام به اقلیت مجلس نیست) محقق بدانید مردم مملکت به مجلس شورای ملی احترام بیشتری می گذارند تا به مجلس سنا برای اینکه در آنجا این بحثها نشد و همه متأثر شدند که یک لایحه به این مهمی را سربسته تصویب،

ص: 657

کردند اما مجلس شورای ملی خوشبختانه تا ساعت سه و نیم نشسته و این نشانه این است که مجلس شورای ملی، نمایندگانش، نمایندگان حقیقی مردم هستند، علاقه مندی بیشتری دارند و این حقیقتی است که باید اینجا عرض کنم مردم حقیقتا گله مندند از سناتورها. آنچه که بنده می خواهم عرض کنم در خارج از جلسه که رفته بودم برای کشیدن سیگار با یکی دو نفر از آقایان اعضای محترم حزب ایران نوین که بنده نسبت به همه شان احترام دارم و ارادت دارم، بحث می کردیم دیدم این عضو محترم حزب ایران نوین با اینکه مرد فوق العاده مطلعی است اطلاع ندارد که این لایحه شامل چند نفر می شود، می گفت شامل 40 نفر است بنده گفتم در متن مطالعه کردید گفتند نه مطالعه نکردم. این لایحه شامل تمام افراد هیئت مستشاری می شود من نمی گویم خانواده شان چون آقای نخست وزیر فرمودند شامل خانواده نمی شود ولی با توجه به متن ماده واحده و آن تعریفی که از مأمورین فنی کردند، خانواده شان هم مشمول می شود حالا بنده اتخاذ سند می کنم از فرمایشات جناب آقای نخست وزیر می گویم مشمول افراد خانواده نمی شود، اما اعضای هیئت مستشاری تعدادشان زیاد است اکثرشان هم درجه دار هستند و تمام ناراحتی مردم از این درجه دارها است و الا قبول می کنم فرمایش جناب آقای نخست وزیر را که گفته یک عده افرادی هستند که متخصص اند آمده اند به عنوان معلم و ممکن است، سیویل باشد. اما از درجه دارها است که مردم ناراحتند و می گویند اگر ما فردا مثلاً با زنمان بیرون رفتیم و یک گروهبان آمریکایی نیشگون از زن ما گرفت نمی توانیم به هیچ جا مراجعه کنیم. اینجا است که مردم را عصبانی می کنند. دیروز در روزنامه خواندید که یک گروهبان آمریکایی سه نفر را زیر کرده است و خود بنده در موقع دادستانی، پرونده هایی از گروهبانهای نظامی آمریکا داشتم که افرادی را زیر کرده بودند که شما می خواهید رأی بدهید، وجدانتان را چطور قانع می کنید. (صحیح است) من متأثرم، می بینم دوست عزیز بنده جناب آقای قراچورلو که بنده به ایشان ارادت دارم، می آیند و می گویند زود باشید. چرا زود باشیم آقای قراچورلوی عزیز من. جناب آقای نخست وزیر فرمایش کردند بنده هم خوشوقتم. گفتند ممکن است مقتضیات ایجاب بکند. بنده هم اینقدر انجماد فکری ندارم که بگویم مقتضیات ایجاب نمی کند، ولی این را محدود بکنید بگویند افسران مستشاران آمریکایی چون آنها ممکن است افرادی باشند که کمتر تخطی بکنند، واقعا هم این طوری است کمتر پشت اتومبیل می نشیند کمتر مست می کنند کمتر تخطی می کنند. ما کمال احترام را برایشان قائلیم و قبول می کنیم اینها را در ردیف خدمه سفارت محسوب بکنیم این عیبی ندارد. اما مشمول درجه داران نکنید. این خطرناک است و خدای نخواسته واقعه سقاخانه را تکرار خواهید کرد. وقتی که من دیدم بچه ام زیر اتومبیل یک نفر آمریکائی رفت و هیچ مرجعی ندارم که شکایت بکنم چه کار می کنم؟ می روم آمریکایی را می کشم این به ضرر خود آنهاست، نکنید این کار را.

نایب رئیس - قبل از اینکه آقای نخست وزیر توضیحی بفرمایید باید عرض کنم که جناب آقای صادق احمدی ایراد فرمودند چرا بنده جلسه را ادامه دادم و تنفس ندادم به علت رأی مجلس برای اینکه تقاضا شد جلسه روز پنجشنبه باشد، مجلس رأی نداد و من موظف به تبعیت از رأی مجلس هستم (صحیح است) آقای نخست وزیر بفرمایید.

نخست وزیر - راجع به موضوع درجه دار فرمودید بنده فکر می کنم که توضیحات قبلی جوابگوی فرمایش فعلی جنابعالی است، البته این احساسات ، احساسات بسیار خوبی است و اگر بنده شدیدتر

ص: 658

این احساسات را نداشته باشم، کمتر ندارم، ولی هیچ وقت نباید یک مطلب اساسی و کلّی مملکت را با یک مطالب استثنائی مخلوط کرد. موضوع درجه دار مطرح نیست. موضوع رئیس و اعضای هیئت نمایندگی مستشاری آمریکا در خدمت ارتش ایران است. درجه دار در لفظ ما و در قاموس ما به معنای کسانی می آید مثل گروهبان و غیره و اصلاً این مطرح نیست، این موضوع ممکن است یک آدم سیویل و متخصص باشد، اکسپر باشد، یک تکنیسین باشد یا یک درجه دار متخصص الکترونیک که از وزارت دفاع آمریکا آمده باشد، اینها را نمی شود تفکیک کرد، تشخیص داد.

تعداد آنها صد نفر هستند، دویست نفر هستند، هزار نفر هستند و اعضای محترم حزب ایران نوین هم نباید مستحضر به تعداد اعضای مستشاران در خدمت ارتش ما باشند. این موضوع در حزب مطرح نمی شود. نسبت به اصول کلی بحث می شود. یک زمانی ممکن است چهل نفر، یک زمانی ممکن است چهار نفر احتیاج باشد و یک زمانی اصلاً احتیاج نباشد. این یک مصونیت معقول متداول دنیای متمدن امروز است. در روابط بین المللی نسبت به حوائج فنی یک دستگاهی که متخصص داده است به دستگاهی که تکنیکش از این امور فنی فعلاً بی بهره است، باید تکمیل بکند. حالا ممکن است این فرد فنی، یک کلنل باشد یا یک گروهبان یا یک سیویل. آن گروهبانی را که شما تصور می فرمایید فلان سیاه آمریکایی در زمان جنگ، فلان کار را می کرده است، نیست. در شأن ارتش ایران نیست (یکی از نمایندگان - مرقوم داشتید اعضاء هیئت) اعضای هیئت را بنده تشریح کردم که ممکن است یک افسر باشد، یک گروهبان متخصص باشد (صادق احمدی - راننده جزء اعضای هیئت است) نه قربان آن جزء این نیست. آن جزء این هیئت در نمی آید. یک دولت، یک ارتش، یک دستگاهی این تشخیص را نمی دهد که راننده اتومبیل جزء این قسمت باشد. این جزء هیئت نیست. این جزء متخصصین آمریکایی در نمی آید (صادق احمدی - بنده اتخاذ سند می کنم) .

نایب رئیس - آقای صادق احمدی پیشنهادتان را پس می گیرید؟ صادق احمدی - چون با کمال صراحت آقای نخست وزیر فرمودند راننده جزء هیئت نیست، اتخاذ سند می کنم ولی پیشنهادم را پس نمی گیرم.

نایب رئیس - آقای خواجه نوری مخالف هستند.

خواجه نوری - رأی بگیرید.

نایب رئیس - آقای فولادوند بفرمایید.

فولادوند - جناب آقای نخست وزیر به عنوان مخالف صحبت فرمودند. اجازه بدهید، بنده به عنوان موافق صحبت کنم. معمولاً نبایستی آخر جلسه صحبت کرد.

زهتاب فرد - فرمودند آمریکایی سیاه. یک توضیحی بفرمایید، چون در قانون اسلام و قانون مملکت ما، سیاه و سفید فرقی ندارد.

نخست وزیر - متشکرم، بنده خواهش می کنم در صورت جلسه اصلاح بشود.

فولادوند - عرض شود حضور مبارکتان برخلاف میل آن آقای روزنامه نگاری که گفته است فولادوند زیاد شعر می گوید، بنده باز می گویم.

آن دل که پریشان شود از ناله بلبل در دامنش آویز که در وی اثری هست چطور می شود انسان بیانات آقای زهتاب فرد و آقای صادق احمدی را بشنود و چیزی نگوید و

ص: 659

بگوید به من چه، بنده به شخصه متأثر شدم و تقدیر می کنم و تحسین می کنم و پیرو هستم. اینجا هم حکومت اکثریت است و حکومت عدد است. ما تبریک می گوییم به جناب آقای منصور که رئیس دولت اکثریت هستند. وظیفه ما گفتن است (یک نفر از نمایندگان - اگر صحیح باشد قبول می کنم) خداوند به شما این توفیق را همواره عنایت فرماید. عرض می شود به عقیده بنده یک قانونی که می بینم دلیل ماهیتش و کیفیتش اینقدر در مجلس شورای ملی ایران مورد بحث قرار گرفته که وکلا، نه تنها نگران هستند که ساعت چهار است بلکه مفتخر می شوند برای خدمت به وطن و به دوستان خودمان که تا 4 بعد از نصف شب بنشینیم. جناب آقای صادق احمدی فرمودند آقای دکتر خطیبی تا حالا نشسته اند. اگر آقای مهندس ریاضی بود که یک دور ساعت دیگر هم می گشت و نشسته بودند (صادق احمدی - اقلاً ایشان دستور می دادند یک نهار هم به ما بدهند) خوب فرمودند که قانون شما را از نهار منع کرده، خیلی ممنون باشید. بالاخره برگردیم به مطلب و آن این است که موضوعی که اینجا از لحاظ منطق مطرح است، بایستی مورد عنایت مجلس شورای ملی قرار بگیرد و بنده فکر می کنم بیشتر ایرادات نمایندگان محترم روی این اصل است که برای یک دولت دوست، یک دولتی که هم ظاهرا و هم قهرا باید با هم دوست باشیم، آیا احتیاج به مصونیت سیاسی هم دارد. سفت کردن یک پیچ الکترونیک و آیا اگر این مصونیت سیاسی نبود، این دستگاه را در عالم دوستی و هم عهدی و هم پیمانی نباید سفت کرد. این به عقیده بنده صمیمیت دوستان محترم که به اصطلاح ایراد کننده آن فرمایشات هستند و آن بیست سالی که از جنگ گذشته تا حالا دوستان آمریکایی ما در ایران بودند چه به سرشان آمده، غیر از احترام و دوستی و مودت زیادی که یک شوخی آن روز در خدمت جناب آقای مهندس ریاضی عرض کردم و دوستان هم بودند و خندیدند.

نایب رئیس - آقای فولادوند خیلی معذرت می خواهم که نطق جنابعالی را قطع می کنم، ولی پنج دقیقه بیشتر صحبت ندارید.

فولادوند - اولاً پنج دقیقه نشده، ثانیا می فرمایید که بنده در این مورد مهم صحبت نکنم؟ بسیار خوب مرخص می شوم حالا که اجازه نمی فرمایید می روم و سکوت می کنم.

نایب رئیس - بفرمایید صحبت کنید.

فولادوند - اجازه نمی دهید.

نایب رئیس - عرض کردم پنج دقیقه بیشتر وقت نداشتید و تمام شد. با این همه تقاضا کردم به اختصار به فرمایشات خود ادامه دهید.

فولادوند - در موارد تخلفات گروهبانهای آمریکایی به عقیده بنده دولت ما، دستگاه ما خیلی با رأفت و عطوفت و با در نظر گرفتن روابط بین المللی رفتار کرد. زیدی شوخی می کرد می گفت حالا دولت آمریکا با مقامات آمریکایی این مسئولیت را می خواهند سلب کنند و شاید گاهی گروهبانهایشان را تنبیه کنند، برای این حرکاتی که در می آورند، برای اینکه شما که تنبیه نکردید، از این مطایبه که بگذریم جناب آقای دکتر ضیائی، این مطلب پیش می آید که مصونیت سیاسی برای این به عقیده بنده انجام شده است که عده ای بتوانند وظایف عالی خطیر و محرمانه سنگین و خطرناک برای دولتشان در کشور دوست یا دشمن انجام بدهند و معمولاً این مزیت را به کسی می دهند که تربیتهای متنوعه سیاسی او اکثرا به او اجازه می دهد که سوء استفاده از این موهبت و مزیت نکند و

ص: 660

نمی کند و بیشتر معنایش این بوده است که بیشتر این مصونیت را به اشخاص سیاسی با تربیتهای عالیه می دهند که اگر کاری به خلاف مملکتی که در آنجا هستند و کار می کنند انجام بدهند و به نفع کشورشان هست، بشود فورا جلبشان کرد. یک تشریفاتی داشته باشد تا این کار را شروع کنند و همچنین متقابلاً عرض می شود که درست است که کشور آمریکا قریب دویست میلیون جمعیت دارد و درست است که ما در حقیقت یک دهم آنها بیشتر نیستیم، درست است که ما نمی توانیم 1500 نفر یا 5000 نفر اعضای سفارت به عناوین مختلف به آنجا بفرستیم، ولی این دلیل نمی شود که تقابل نباشد.

ملاحظه می فرمایید مثلاً ما نمی توانیم البته مطابق پیشنهادی که شد تکلیف برای دولت آمریکا معین کنیم. ما می توانیم دولت خودمان را موظف کنیم به موجب یک طرحی که تو هم برو این کار را بکن، ولی واقعا بسیار شایسته است از دولت جناب آقای منصور استدعا می کنم شما هم اقدام بفرمایید که برای ما هم کنگره و سنای آمریکا یک چنین وضعی قائل بشوند و یا رأی بدهند من که خیلی خوشحال می شوم (یک نفر از نمایندگان - ما آنجا کسی را نداریم) بنده وقتی که صحبت می فرمایید ناچارم گوشزد کنم که نمی توانند. ما زیر سایه شاهمان باید صحبتمان را در مجلس آزاد بکنیم. اینکه فرمودند، برخلاف تصور صحیح فرمودند. این مرد شجاع، وطن پرست آزاد، کرد اصیل، گروهبان، ستوان یا افسر به دلیل اینکه خود دولتش او را افسر کرده، او را گروهبان کرده یک تفاوتهایی دارد. کار گروهبان که به او می گویند افسر غیررسمی چه این سنگین تر است و ما دیده ایم. در عمل بایستی جزئیات را در مجلسها بگویند.

نایب رئیس - آقای فولادوند تقاضا می کنم اگر مطالب بیشتری دارید در کلیات، آخر صحبت بفرمایید که برخلاف نظامنامه رفتاری نشده باشد.

فولادوند - برخلاف نظامنامه مثل اینکه رفتار شد. تقاضا نفرمایید، بنده می روم.

نایب رئیس - پس به رأی مجلس می گذاریم.

فولادوند - بگذارید.

نایب رئیس - خانمها و آقایانی که موافقند آقای فولادوند تا ده دقیقه دیگر صحبتشان را ادامه بدهند، قیام فرمایند (عده کمتری برخاستند) متأسفانه تصویب نشد.

مهندس بهبودی - احترام به اقلیت همین است؟ نایب رئیس - پیشنهاد آقای صادق احمدی مطرح است. پیشنهاد مشابهی هم آقای عبدالحسین طباطبائی داده اند که نظیر پیشنهاد آقای احمدی است، قرائت می شود.

(به شرح زیر خوانده شد) بنا به قول جناب آقای نخست وزیر، پیشنهاد می شود تصریح گردد مستشاران نظامی که از مصونیت موضوع قرارداد وین استفاده می نمایند، منحصر به رئیس و افسران مستشاری نظامی آمریکا باشد. عبدالحسین طباطبایی نایب رئیس - همین را به یک صورت دیگری آقای صادق احمدی پیشنهاد کرده اند این است که به یک پیشنهاد رأی می گیریم.

صادق احمدی - پیشنهاد ایشان گفته است افسر، جناب آقای نخست وزیر فرمودند غیر از افسر، درجه داران متخصص هم هست. بنده عرض کردم درجه داران از شمول تبصره خارج بشوند.

ص: 661

عبدالحسین طباطبائی - پیشنهاد بنده لازم است اگر پیشنهاد جنابعالی رد بشود.

نایب رئیس - به پیشنهاد جناب آقای صادق احمدی که یک بار دیگر قرائت می شود، رأی می گیریم.

(پیشنهاد به شرح زیر قرائت شد) پیشنهاد می نماید درجه داران هیئت مستشاری از شمول این ماده مستثنی بشوند - احمدی.

نایب رئیس - رأی می گیریم به پیشنهاد آقای احمدی خانمها و آقایانی که موافقند قیام فرمایند (عده کمتری برخاستند) تصویب نشد. پیشنهاد دیگری قرائت می شود.

(به شرح زیر خوانده شد) پیشنهاد می نماید جمله زیر به انتهای ماده واحده اضافه شود.

«مادام که اجرای این قانون تأثیر سوئی در روابط ایران و سایر دول پیش نیاورد»رامبد.

نایب رئیس - آقای رامبد.

رامبد - هر وقت جناب آقای نخست وزیر صحبت می فرمایند، من معتقد می شوم که باید دولت را کمک کرد تا کارهای مملکتی را پیش ببرد و هر وقت بنده به سهم خودم می خواهم دستشان را باز کنم که وظایف مملکتی را انجام بدهند، می ترسم خدای نکرده سوءتفاهمی پیش بیاید. این پیشنهادی که بنده کردم. اجازه می خواهم یک بار دیگر بخوانم. شما وقتی منزل تشریف بردید یک بار دیگر ماده 29 و 35 و عواقب آن را بخوانید (یک نفر از نمایندگان - به استثنای ماده 32) در این مواد هیچ گونه پیش بینی نشده اگر بر اثر اعطاء این مصونیتها پیش آمدی کرد، جرمی واقع شد که از نقطه نظر دولت خارجی ثالثی، دولت ایران در بن بست قرار گرفت، چه خواهد کرد. خواهد گفت من از خودم سلب مسئولیت می کنم به این جهت (یک نفر از نمایندگان - چنین وضعی پیش نمی آید) اگر پیش نمی آید که شکر خداوند که هیچ وقت این مورد استفاده قرار نمی گیرد. اگر پیش آمد لااقل دولت ایران و جناب آقای منصور نخست وزیر دستهایش باز است و به دوستان عزیز ما می گوید که دیگر برای خاطر شما تا قعر چاه حاضر نیستم بروم. چه خوب گفت: مکن کاری که بر پا سنگت آید، جهان با این فراخی تنگت آید - چو فردا نامه خوانان نامه خوانند، تو نام خود ببینی ننگت آید.

نایب رئیس - نسبت به پیشنهاد آقای رامبد نظری نیست؟ خواجه نوری - پیشنهاد را نفهمیدیم.

نایب رئیس - یک بار دیگر قرائت می شود.

(به شرح زیر خوانده شد) پیشنهاد می نماید جمله زیر به انتهای ماده واحده اضافه شود. «مادام که اجرای این قانون تأثیر سوئی در روابط ایران و سایر دول متحابه پیش نیاورد.» - رامبد.

نایب رئیس - آقای نخست وزیر توضیحی دارید؟ بفرمایید.

نخست وزیر - برای مناظره پارلمانی، مشاوره، بحث، نطق بیان و خاصه عرضه معلومات، اطلاعات، وطن پرستی و درجه احساسات، امروز یکی از روزهای بسیار برجسته بود، ولی وقتی نسبت به مسائل اساسی مملکت و مسائل کلی مملکت قضاوت می کنیم، در ضمن توجه به فرمایشات آقایان کار مملکت هم باید بگذرد، کار مملکت هم باید اجرا بشود. بنده این مطلبی را که جناب آقای

ص: 662

رامبد فرمودند و پیشنهادی که کردند، بنده اصلاً نمی دانم چه ارتباطی به این مسئله دارد برای اینکه ما به هیچ وجه من الوجوه کاری که احتمالاً خدشه ای به روابط، با سایر دول بزند نه در این مورد نه در سایر موارد نباید بکنیم و نمی کنیم و این گفتنش در قانون همان توهمی را به وجود می آورد، که جنابعالی از آن نگران هستید. به نظر بنده کاری که شما می کنید و ما می کنیم نه ننگ است و نه عار بلکه عین حقیقت است و خدمت به مملکت است. مسائل مملکتی را باید از دریچه چشم حقیقت بینی نگاه کرد.

نایب رئیس - آقای سرتیپ پور.

سرتیپ پور - هر قدر افق دید دورتر باشد ما می توانیم آرامتر با وجدان راحتتر به مسائل نگاه کنیم. جناب آقای منصور باید بدانند که هیچ عقیده شخص بنده راجع به فرد فرد وزرای کابینه نسبت به مطالبی که درگذشته گفته ام، عوض نشده است. بنده به آقایان احترام دارم. احترام شما جزئی از احترام من است و احترام من جزئی از احترام شما است، ولی از همه بیشتر وطن را دوست می دارم، جامعه ام را دوست می دارم، بیرقم را دوست می دارم و دوست می دارم که هیچ قدرتی نتواند بهانه ای پیدا بکند که احیانا به گوشه ای از احترام و حرمت ملت من نگاه چپ بکند (احسنت) این را باید بدانیم، مشکلترین کار برای استیلای بر یک مملکت، اول پیدا کردن بهانه است. بعد از اینکه توانست یک جهان گشا بهانه به وجود بیاورد، بقیه را به حکم «حکم با غالب است» حل می کند. حساب بفرمایید من حالا کاری ندارم که با تصویب این لایحه به قدرت قضائی مملکت من دهن کجی می شود، وای بسا که من وقتی که اعتراف بکنم که قدرت قضائی من شایستگی ندارد، از این اقدام دیگران هم بخواهند، استفاده بکنند. من به این کاری ندارم ولی فکر می کنم اگر واقعا مستشار نظامی خواه درجه بالا، خواه درجه پایین می تواند مجرم باشد، یعنی از او ساخته است یا مجاز هست یا پیش می آید بر حسب اتفاق جرمی بکند. این جرم را ممکن است نسبت به آحاد افراد مملکت بکنند که خواه تبعه داخله باشند یا تبعه خارجه، خواهش می کنم دقت بفرمایید باور بفرمایید اینجا موضوع مناظره در بین نیست.

دید یک کمی دورتر است (احسنت) خوب این جیپ سوار امروز ممکن است یک هموطن مرا زیر بگیرد، می گویم آقا باید طبق لایحه برود جای دیگر رسیدگی بشود و آن را بنده نمی دانم که آنها تعهد رسیدگی به جرم کرده اند یا نکرده اند (یک نفر از نمایندگان - اجباری نیست) آمدیم یک وقت یکی از اتباع خارجه یکی از مسئولین خارجه مقیم ایران را زیر گرفت، آنها در پناه کی هستند، در این مملکت در پناه قانون من هستند، از چه کسی مطالبه می کند مجرم را؟ از من مطالبه می کند. من چه می توانم بگویم به آن سفیری که یکی از اتباعش، یکی از مسئولینش در مملکت من در قلمرو قضائی من توهین دیده یا جرحی دیده یا قتلی پیش آمده است، روی چیزی که مسئولیتش به عهده من نیست؟ خوب اگر آمدیم و گفتیم به اعتبار فلان تصویب نامه یا لایحه قانونی به عهده من نیست آیا من به او مجال نداده ام مشکلترین کار را که همان پیدا کردن بهانه است به رخ من بکشد و ملت مرا در فشار بگذارد و مصائبی به وجود بیاورد و مشکلاتی را به وجود بیاورد که آن وقت من و سایر خانمها و آقایان و دولت و سایر صاحب نظران دلتنگ شویم، البته دلتنگ می شویم. تمام این مسائل به نظر بنده و جناب آقای دکتر ناصر یگانه اگر حل بشود اگر برای همین مشکلی که دولت و پارلمان گیر کرده است راه حل شرافتمندانه و آبرومندانه ای پیدا بشود به صورتی که همه نگرانیهای محتمل موقوف بشود، ای بسا که

ص: 663

ما بتوانیم با وجدان آرام نسبت به آینده و حال خودمان قضاوت کنیم اگر نه این مشکلات را درنظر بگیریم چون اینجا تنها وطن ما نیست، ملت هم تنها ملت من نیست. وطن همه آقایان است و زمانه هم دامنش میخکوب نشده است. نه دشمنیها پایدار است نه دوستیها پایدار است. ای بسا حیله ای باعث بشود در برهه ای از زمان در دامن ما آتش اندازند، خودتان می دانید (احسنت).

نایب رئیس - پیشنهاد آقای رامبد یک بار دیگر قرائت می شود و بعد رأی می گیریم.

(به شرح زیر قرائت شد) پیشنهاد می نمایند جمله زیر به انتهای ماده واحده اضافه شود «مادام که اجرای این قانون تأثیر سوئی در روابط ایران و سایر دول متحابه پیش نیاورد.» - رامبد نایب رئیس - رأی می گیریم به پیشنهاد آقای رامبد خانمها و آقایانی که موافقند خواهش می کنم قیام فرمایند (چند نفری برخاستند) رد شد. پیشنهاد آقای دکتر مبین قرائت می شود.

(به شرح زیر قرائت شد) ریاست محترم مجلس شورای ملی پیشنهاد می شود عبارت (به استثنای مصونیتهای مندرجه در ماده 32 قرارداد وین) بعد از کلمه معافیتهایی اضافه شود. دکتر مبین نایب رئیس - آقای دکتر مبین.

دکتر مبین - اینجا گفته شد که این لایحه وقتی که از مجلس سنا آمده ماده 32 افتاده است.

نایب رئیس - مربوط به این لایحه که مطرح است، نیست.

دکتر مبین - مقام ریاست اعلام فرمودند که تصمیمی که مجلس گرفت، به اضافه ماده 32 است.

بنابراین در لایحه تغییری نمی دهد پس آن را نمی توانند به دولت ابلاغ بکنند. باید برگردد به سنا که راجع به ماده 32 تصمیم بگیرند. اما راجع به این مطلبی که بنده عرض کردم چون ماده 32 در قرارداد اصلی نبوده، ما نمی توانیم اشخاصی را که شامل مصونیتهای (دکتر پارسای - رأی مجلس در ماده واحده است) (خواجه نوری - ماده 32 را ملاحظه بفرمایید از مستثنیات است) ماده 32 هر چه هست، من نمی گویم چیزی نیست فرض کنیم چیزی نیست ما طبق آئین نامه 24 ساعت قبل از هر چیز که می بایست در مجلس مطرح بشود باید اطلاع پیدا کنیم که از ماده 32 کوچکترین اطلاعی نداشتیم و نمی توانیم اظهار نظر کنیم (خواجه نوری - به این طرح ارتباط ندارد).

نایب رئیس - پیشنهاد آقای دکتر مبین مطرح است نظری نیست؟ (عده ای از نمایندگان - رأی بگیرید، رأی بگیرید).

نایب رئیس - برای رأی، اکثریت نیست (با ورود چند نفر اکثریت حاصل شد ) رأی می گیریم به پیشنهاد آقای دکتر مبین، خانمها و آقایانی که موافقند خواهش می کنم قیام فرمایند (معدودی برخاستند)رد شد. پیشنهاد دیگر قرائت می شود.

(به شرح زیر قرائت شد) بنا به قول جناب آقای نخست وزیر پیشنهاد می شود:

تصریح گردد مستشاران نظامی که از مصونیت موضوع قرارداد وین استفاده می نمایند منحصر به رئیس و افسران مستشاری نظامی آمریکا باشد. عبدالحسین طباطبائی.

ص: 664

نایب رئیس - این پیشنهاد جنابعالی نظیرش را جناب آقای صادق احمدی پیشنهاد کرده بودند و تصویب نشد اگر حالا توضیحی دارید بفرمایید.

عبدالحسین طباطبائی - پیشنهاد آقای صادق احمدی این بود که گروهبان، آن عده از نظامیهای آمریکایی که در درجات پایین قرار دارند از این مصونیت خارج باشند. آقای نخست وزیر مثل اینکه این را قبول کردند و فرمودند که مقصود آن کادر بالا است. در وضع این لایحه تغییری نمی دهد، اگر قبول دارید بنده اینجا عین فرمایش جنابعالی را در این پیشنهاد آورده ام.

نخست وزیر - بنده عرض کردم که این را نمی شود از هم تفکیک کرد. افسر و سیویل و درجه دار، اینها به عنوان تکنیسین است نه به عنوان یک گروهبان. اگر راننده باشد و در خدمت ارتش هم وارد نخواهد شد و این تکنیسین اگر درجه دار باشد، ما نمی توانیم استثناء کنیم. بنده این را عرض کردم.

عبدالحسین طباطبائی - درجه دار نوعا در زبان ما به گروهبان و سرجوخه و استوارها گفته می شود. اگر اینها را بخواهیم مستثنی بدانیم بنا به گفته خودتان، در کلمات این لایحه باید تغییراتی داده شود تا این نقض حقوقی به وجود نیاید.

نخست وزیر - یک تکنیسین ممکن است گروهبان باشد، ممکن است برای یک کاری احتیاج به یک گروهبان باشد، یعنی او تخصص دارد، ولی گروهبان هم هست پس این را نمی توانیم، مستثنی بکنیم.

طباطبائی - این مغایر است. به هر حال اگر قبول فرمودید این مستثنی است، یک تغییری در لایحه بدهید که وضعیت حقوقی آن تأمین بشود، این عرض بنده بود (نمایندگان - رأی، رأی) رأی می گیرند، باز هم رد می شود.

نایب رئیس - به پیشنهاد خودتان باقی هستید؟ عبدالحسین طباطبائی - بله نایب رئیس - رأی می گیریم به پیشنهاد آقای طباطبائی خانمها و آقایانی که موافقند قیام فرمایند (عده کمتری برخاستند) رد شد. چون پیشنهاد دیگری نیست کلیات آخر لایحه مطرح است، نظری هست؟ (اظهاری نشد) در این صورت پیشنهادی شده است از طرف پنج نفر آقایان که قرائت می شود.

(به شرح زیر خوانده شد) مقام معظم مجلس شورای ملی در مورد لایحه مورد بحث پیشنهاد می نماید با ورقه رأی گرفته شود.

سرتیپ پور - رامبد- صفی پور - پاینده - احمدی - باقر بوشهری.

نایب رئیس - عده ای تقاضا کرده اند که نسبت به این لایحه رأی مخفی با مهره گرفته شود و این پیشنهاد مقدم است پیشنهاد قرائت می شود.

(به شرح زیر خوانده شد) ریاست معظم مجلس شورای ملی طبق ماده 148 آئین نامه داخلی مجلس شورای ملی تقاضا دارد در لایحه اجازه استفاده مستشاران نظامی آمریکا در ایران از مصونیت ها و معافیت های قرارداد وین، اخذ رأی مخفی با مهره انجام گیرد. عبدالحسین طباطبائی - ملکشاه ظفر - سرهنگ حسینی - ایلخان - بالاخانلو - جاوید -

ص: 665

دکتر اسدی - دکتر رمضانی - موقر - امام مردوخ - سرتیپ پور - نیری - مهندس بهبودی - پاینده - معتمدی - زهتاب فرد - رامبد.

نایب رئیس - به این ترتیب سه نفر انتخاب می شوند برای نظارت.

دکتر مهندس بهبودی - استدعا می کنم مقرر بفرمایید یکی از آقایان منشی ها ماده مخصوص مربوط به رأی مخفی ترتیب اخذ رأی با مهره را قرائت بفرمایند.

نایب رئیس - ماده 149 آئین نامه قرائت می شود.

(به شرح زیر قرائت گردید) ماده 149- اخذ رأی مخفی به ترتیبی است که در باب اخذ رأی علنی با ورقه ذکر شده، منتهی در این مورد بدوا سه نفر برای نظارت در اخذ و استخراج آراء به قرعه معین می شوند که با دو نفر از منشیان (به تشخیص رئیس) انجام وظیفه نمایند در صورتی که رأی مخفی با ورقه باشد اوراق رأی را در ظرف مخصوص و مهره تفتیشیه را در ظرف دیگر می اندازند و در صورتی که با مهره باشد، مهره های سفید و سیاه، داد می شود که مهره سفید علامت قبول و مهره سیاه علامت رد است.

نایب رئیس - آقایان توجه بفرمایید ابتدا سه نفر به قید قرعه انتخاب می شوند برای نظارت. (اقتراع به عمل آمد در نتیجه آقایان دکتر صالحی و مهندس اسدی سمیع و مهندس صائبی تعیین شدند).

نایب رئیس - آقایان: دکتر صالحی و مهندس عباس اسدی سمیع و مهندس حسن صائبی به قید قرعه برای نظارت در اخذ و استخراج آراء انتخاب شدند و آقایان دکتر مهذب، مهندس معینی از طرف هیئت رئیسه شرکت دارند. آقایان توجه فرمودند که ترتیب اخذ رأی این طور است که به هر یک از آقایان یک مهره سفید و یک مهره سیاه داده شده است. مهره سفید علامت موافق است و آن مهره سیاه علامت مخالف. در آن کیسه ای که در آنجا نزدیک تریبون است رأی تان را بیاندازید. یعنی اگر موافقید مهره سفیدتان را در آن کیسه می اندازید و اگر مخالفید مهره سیاه را و بعد یک مهره تفتیشیه بگیرید و آن را در محل هیئت رئیسه در گلدان می اندازید و مهره دیگر را در کیسه چرمی که روی میز منشی است بیندازید.

رامبد - بنده نمی دانم درست فرمایشاتتان را درک کرده ام یا خیر؟ فرمودید به هر یک از آقایان دو مهره سفید و سیاه داده می شود. مهره سفید علامت موافق و مهره سیاه علامت مخالف. مهره رأی را در کیسه ای که روی تریبون است می اندازند و مهره دیگر را در کیسه ای که روی میز منشی است؟ آیا ترتیب رأی همین طور است که من فهمیدم؟ نایب رئیس - همین طور است و به همین ترتیب عمل می شود. آقای دکتر رشتی.

دکتر رشتی - اگر بعد از شمردن مهره هایی که در این کیسه است با آن مهره هایی که در کیسه های دیگر است مطابق نبود، چه می شود؟ نایب رئیس - اصل مهره هایی است که در کیسه اصلی که روی تریبون است ریخته شود و برای کنترل عده، مهره تفتیشیه کافی است. آقای مهندس بهبودی.

دکتر مهندس بهبودی - اگر در بین راه یا موقع انداختن رأی مهره کسی را ببینند بفرمایید آن رأی مخدوش است.

نایب رئیس - رأی باید کاملاً مخفی باشد اگر کسی مهره های خود را نشان بدهد، آن رأی مخدوش

ص: 666

است.

(اسامی نمایندگان به ترتیب آتی به وسیله منشی اعلام و در محل نطق اخذ رأی به عمل آمد).

دکتر کلالی - مهندس جلالی نوری - مجد- خواجه نوری - دکتر شفیع امین - دکتر مصباح زاده- موقر بوشهری - معتمدی - مرتضوی - دکتر خطیبی - موسوی ماکوئی - دکتر جعفری - روستا - اوزار- مصطفوی نائینی - دکتر مهندس بهبودی - دکتر امامی خوئی - دکتر مبین - دکتر ضیائی - رضوی - بانو ابتهاج سمیعی - بانو دکتر دولتشاهی - بانو دکتر پارسای - بانو جهانبانی - بانو تربیت - قراچورلو - امیر احمدی - صائبی - باغمیشه - حق شناس - صائب - سیفی - دکتر پورهاشمی - دکتر اسفندیاری - بانو نفیسی - دکتر بقائی یزدی - پاینده - دکتر قراگزلو - بختیار بختیاریها - ظفر - دکتر اعتمادی - آقایان: فیصلی - مهندس عطائی - موسوی - دکتر سعید - دکتر رهنوردی - مهندس معینی - کنگرلو - دکتر وحیدنیا - نیری - ریگی - دکتر کیان - مهندس ارفع - پروین - شاخوئی - البرزی - محدث زاده - لفوطی - محسنی مهر - پاک ذات - غلام نیاکان - هیراد - دکتر صاحب قلم - ویلیام ابراهیمی - ذبیحی - سلطان احمدی - حاجی باغلو - آقامیر ارسنجانی - رامبد - کورس - کشفی - دکتر غنی - فولادوند - نصیری - آموزگار- پورادبی - نوربخش - بهادری - قاسم مرادی - جهانگیری - تبریزی - فهیمی - یعقوب تهرانی - اهری - زهتاب فرد - دکتر حکیم شوشتری - کیوان - دکتر رمضانی - مهدی ریاحی - کسرائی - مهندس کمانگر - سعید وزیری - مهندس کمانگر - سعید وزیری - احتشامی - مهندس جلالی - دکتر عدل- مهندس اسدی سمیع - مهندس زرآور - مهندس زنجانچی - دکتر نجیمی - پژند - ضابطی طرقی - شفیعی پور کرمانی - مبارکی - ساگینیان - طهماسبی - امام مردوخ - مافی - مهندس برومند - مهندس صائبی - دکتر یزدان پناه - روحانی - دکتر حاتم - توسلی - دکتر فربود - پزشکی - دکتر عدل طباطبائی - دکتر رضوانی - دکتر معتمد وزیری - دکتر رشتی - شیخ الاسلامی - میرهادی - اقبالی - سرتیپ پور - امینی خراجی - حسینی - حاذقی - پرویزی - ملک زاده آملی - میرافضل - بالاخانلو - بدر صالحیان - جهانشاهی - حبیبی - قلعه جوقی - علی مرادی - حکمت یزدی - اولیاء - مهندس کیا- رهبر - کلانتر هرمزی - طالب زاده رودسری - مهندس انصاری - دکتر زعفرانلو - دکتر مدنی - مهندس بهبودی - دکتر مهدی زاده - مهندس عدلی - مهندس مجتهدی - مهندس آصفی - مهندس آراسته - مهندس صدقیانی - مهندس مالک - مهندس معینی زند - دکتر یگانگی - سرتیپ حکیمیان - فخر طباطبائی - دیهیم - سرلشکر نکوزاد - سرلشکر همایونی - دکتر حکمت - ثامنی - مهندس اخوان - زند - مهندس پروشانی - ادیب سمیعی - دکتر سامیراد - کیهان یغمائی - دکتر اسدی - سلیمانی کاشانی - ناروئی - مهرزاد - طباطبائی - رجائی - ایلخان - کمالوند - صفی پور - دکتر صالحی - کبیری - شکیبا - جاوید - دکتر مهذب - صادق احمدی.

(آراء مأخوذه شماره شد و نتیجه به قرار زیر اعلام گردید) مهره تفتیشیه 136 مهره سفید به علامت موافق 74 مهره سیاه به علامت مخالف 61 نایب رئیس - به این ترتیب از 136 رأی لایحه با 74 رأی موافق و 61 رأی مخالف تصویب شد.

به دولت ابلاغ می شود.

ص: 667

9 - تعیین موقع و دستور جلسه بعد - ختم جلسه.

نایب رئیس - جلسه را ختم می کنیم، جلسه آینده روز پنجشنبه 23 مهر ماه ساعت نه صبح و دستور جلسه انتخاب هیئت رئیسه مجلس خواهد بود.

(ساعت 5 بعد از ظهر جلسه ختم شد).

نایب رئیس مجلس شورای ملی - دکتر حسین خطیبی.