سند شماره 37

وضعیت اختلافات مذهبی پاکستان

موضوع سند

مشخصات ارسال سند

از: سفارت آمریکا در اسلام آباد، کینگ

محرمانه

به: وزارت امور خارجه در واشنگتن دی - سی

1358-04-17- 1979-07-08

متن سند

سند شماره (37)

تاریخ: 17 تیر 1358 - 8 ژوئیه 79

خیلی محرمانه

از: سفارت آمریکا در اسلام آباد

به: وزارت امور خارجه در واشنگتن دی. سی.

موضوع: اختلافات سنی - شیعه پیرامون اسلامی ساختن کشور، دولت پاکستان را با مشکلات و خطراتی روبرو ساخته است

1 - تمام متن خیلی محرمانه است.

2 - خلاصه: اقدامات دولت جهت تبدیل جامعه پاکستانی به یک الگوی اسلامی (نظامی اسلامی / نظام مصطفی) موجبات افزایش تضاد و تشنج بین جامعه اکثریت سنی و اقلیت شیعی در این کشور را فراهم کرده است. البته در جامعه سنی نیز اختلافات درونی در مورد این موضوع وجود دارد؛ لیکن زمینه یک توافق اساسی بین سنی ها و شیعیان که از تعابیر مختلف شریعت الهام می گیرند، به هیچ وجه وجود ندارد.

تعهدات دولت مبنی بر محترم شمردن حقوق شیعیان با اتخاذ تصمیمات سیاسی، یا اقدامات و بیانیه های رهبران سنی ها که از نظر جامعه شیعه چیزی نیست، مگر تحمیل نظر اکثریت سنی در زمینه شریعت بر تمام مسلمانان کشور، دائما تضعیف می گردد.

3 - راه حل موقتی پیشنهادی توسط دولت در ماه مه (تلگرام مرجع الف) در مدت یک ماه با بیانیه نیرومند سرپرست اتخاذ ملی پاکستان (و سخنگوی سنی ها) مولانا مفتی محمود که گفته بود قانون پاکستان نمی تواند بر دو تعبیر (سنی و شیعه) شریعت استوار باشد و باید تنها بر تعابیر اکثریت سنی / حنفی قائم باشد، اعتبار خود را از دست داد. رابطه نزدیک اتحاد ملی پاکستان و مفتی با ژنرال ضیاء بیانیه وی را از آنچنان اعتبار خاصی برخوردار ساخت که خشم جامعه شیعه را برانگیخت. خشم مفتی در 24 ژوئن با اعلام بافت پنجگانه دولتی جهت جمع آوری مالیاتهای رفاهی زکات و عشر که عوارض مازاد بودجه ای بود و تنها برنامه دولت را در سوق دادن پاکستان به سوی نظام اسلامی نشان می دهد، ظاهر گردید (تلگرام مرجع ب) اختلافات اساسی شیعه در مورد زکات و عشر در پیشنهادات دولت مورد ملاحظه قرار نگرفته بود و شیعیان گمان می کردند که بار دیگر دولت برخلاف گفته خود عمل کرده است.

4 - مسئله مربوط به جامعه و عدم همبستگی لازم در دولت می باشد. ضیاء رهبری دولتی را به عهده

ص: 404

دارد که اغلب بیش از تواناییهای خود وعده و وعید می دهد و در رابطه با مسئله سنی و شیعه نیز همین مطلب صادق است. سنی ها بر این روند سلطه داشته و سعی نیز سعی خواهند کرد ضیاء را وادار کنند که به تعهدات خود در زمینه رعایت حقوق هر دو مذهب عمل کند. لیکن شیعیان اعتقاد و ایمان خود به ضیاء را از دست داده اند. آنها سعی دارند در این بازی وقفه ای ایجاد کنند و به آینده چشم دوخته اند تا دولتی بر سر کار آید که در جامعه اسلامی پاکستان از نظریات فرقه گرایی کمتر و مادی گرایی بیشتری بهره برداری کند.

با این وصف، در پاییز جاری احتمال بروز خشونت بین سنی و شیعه وجود دارد. (پایان خلاصه) 5 - حکومت نظامی رئیس جمهور ضیاءالحق در فرمول بندی پیشنهادات مربوط به ایجاد یک سبک جدید زندگی اسلامی (نظام اسلامی) در پاکستان به خاطر اختلافات فرقه ای بین اکثریت (80-75 درصد) سنی و اقلیت (25-20 درصد) شیعی با مشکلاتی روبه رو شده است و جامعه شیعی نیز گمان نمی کند رئیس جمهور ضیاء بتواند، به تعهد خود مبنی بر محترم شمردن سنتها و عقاید آنها عمل کند.

آنچه مشخص نیست، این است که آیا می توان راهی یافت که از طریق آن دو نوع قانون اسلامی در این کشور اجرا شود. یعنی، آیا نظام اسلام می تواند در برگیرنده تعابیر مختلف اسلامی باشد؟ یا سنی ها سعی خواهند کرد با استفاده از نظام اسلامی در پاکستان تعابیر خود را از سنت شریعت بر اقلیت شیعه تحمیل کنند، و در این راه نه تنها شرایط تاریخی که بافت جامعه پاکستانی را در نظر بگیرند؟ 6- آتش بس بین دو جامعه که در ماه مه (تلگرام مرجع الف) گزارش شده بود، در اصل موقتی بود.

اختلاف دیرین بین دو مذهب برجسته در مورد شکل جامعه اسلامی پاکستان بار دیگر به زخمی تاریخ مبدل شده است که گویا حکومت نظامی تحت سلطه سنی ها و احزاب سیاسی موجود بر آن نمک می پاشند.

7- در تاریخ 10 ژوئیه، عدم اتفاق با شیعیان طیف سیاسی، در بیانیه عمومی مولانا مفتی محمود، سرپرست اتحاد ملی پاکستان که گفته بود قانون عمومی پاکستان باید بر فقه حنفیه سنی استوار باشد «چون اکثریت پاکستانیها پیرو این مذهب هستند»نشان داده شد. وی گفت امکان ندارد که بتوان دو نوع قانون را در این کشور (تلگرام مرجع الف) به مرحله اجرا گذارد.

8 - این بیانیه - که توسط یک رهبر حزبی (و مذهبی) برجسته نزدیک به حکومت نظامی ایراد شده بود - جامعه شیعی را خشمگین نمود. اتهاماتی از قبیل «گاوبندی» و بدتر، از طرف سخنگویان دین اقلیت به وی وارد گردید.

آقا مرتضی پویا، ناشر روزنامه «سلمان» که یکی از مهمترین میانه روهای شیعه است، با انتشار دو مقاله از افراطی گرایی بیانیه مفتی سخن گفت. پویا و دیگران پیش بینی کردند که این گونه محدودیت فکری سنی ها به رؤیای ایجاد یک نظام واقعی اسلامی، - یعنی نظام اسلام که پاکستانیها بدان دل بسته اند، به طرز فلاکت باری پایان خواهد داد.

9- در همین حال، دولت ضیاءالحق به شیعیان (حداقل به طور پنهانی) اطمینان داد که بیانیه مفتی به هیچ وجه نمایانگر سیاست دولت پاکستان نیست. ضیاء به رهبران شیعه گفت مسئله نظام قضایی به وسیله کمیته ای که قبلاً و در مذاکرات اولیه منصوب شده بود (تلگرام مرجع الف) مورد بررسی است و هنوز در مورد آن تصمیمی اتخاذ نشده است؛ لیکن این تعهد دولت پاکستان علنا اعلام نشده است و گویا دولت از عکس العمل جامعه سنی این کشور هراسناک است.

ص: 405

10- در تاریخ 24 ژوئن پس از اعلام رسمی بافت پنجگانه عوارض جدید اسلامی «زکات» و «عشر» (تلگرام مرجع ب) توسط دولت پاکستان، این مصالحه با ضربه دیگری مواجه گردید. طبق برداشت حکومت نظامی، این مالیاتها با سنت شیعه کاملاً اختلاف دارند - لیکن در برنامه جدید بر همه باید تحمیل می شد و دولت نیز سعی نکرده بود شیعیان را از این قاعده مستثنی سازد.

11- عکس العمل شیعیان در این رابطه توأم با خشونت و افراط بود. مفتی جعفر، یکی از رهبران برجسته جامعه شیعی، از اعضای فرقه خود خواست که پولهای خود را از بانکها بیرون کشیده و «زکات» و «عشر» را نپردازند. ولی پاسخگویی به ندای وی بسیار محدود بود و جعفر در درخواست خود اعتدال را پیشه کرد. در تاریخ 2 ژوئیه، وی اعلام کرد که چون دولت به وی اطمینان داده بود که از کسر نمودن مالیاتهای حسابهای بانکی به طور مستقیم خودداری خواهد کرد، وی نیز درخواست خود را برای بیرون کشیدن پولهای بانکی پس گرفته است.

با این وصف جعفر در سخنرانی دوم ژوئیه خود بار دیگر اعلام کرد که جامعه اش مصمم است در برابر تحمیل نظام اجتماعی - اقتصادی سنی مقاومت به خرج دهد. علاوه بر این جعفر اعلام کرد که جناح رادیکال وی در جامعه شیعه به تحریک فعالیتهای کمیته فرعی شورای ایدئولوژی اسلامی که تلاش می کند روش مصالحه بین فرقه ها را بیابد، ادامه خواهد داد.

12- عناصر معتدل تر شیعه، به رهبری پویا، به طرز سنجیده تری در رابطه با اعلامیه 24 ژوئن عکس العمل نشان دادند. پویا در خفا خاطر نشان می سازد که او و دیگر رهبران از طرف دولت پاکستان اطمینان یافته اند که اجرای طرح «زکات» و «عشر» به طور اجباری و کورکورانه تحمیل نخواهد شد. پویا در 2 ژوئیه به مقام سفارت گفت که او شخصا به این نتیجه رسیده است که حکومت نظامی ضیاءالحق بر نحوه اجرای نظام اسلامی در پاکستان تأثیر نخواهد گذاشت. وی معتقد است که این پیشنهادات «عالیه و ظریف» از حکومت نظامی ناشی می شود؛ لیکن به نظر وی تغییرات چندانی پدید نخواهد آمد. پویا می گوید: «هیچ پیشرفت حقیقی برای رسیدن به یک سبک زندگی اسلامی موفق نخواهد شد، مگر آنکه یک دولت منتخب مردمی روی کار بیاید. «وی پیش بینی می کند که حتی در آن موقع نیز نمایندگان واقعا اسلامی در مجلس ملی در اقلیت قرار خواهند گرفت و گمان نمی کند که چنین هیئتی بتواند در ایجاد مدینه فاضله مورد نظر ضیاء سرعت عمل داشته باشد. وی یادآور شد که هیچ یک از هیئتهای سیاسی موجود در تاریخ، آزادانه به سبک زندگی اسلامی تن نداده است. از جمله مناطقی که نظام اسلامی غالب است، می توان کشورهایی را نام برد که شعائر اسلامی را از رده های بالا بر جامعه و از طریق یک حاکم موروثی تحمیل می کنند (مانند عربستان سعودی کویت، و غیره) در حالی که تحمیل این شعائر به وسیله رژیمهای نظامی (چون عراق، لیبی و غیره) نوعی تقلید در پیاده کردن نظام اسلامی به حساب می آید. پویا معتقد است که عناصر آرایشی «نظام واقعی» برای جامعه به هیچ وجه کافی نیست.

13- عکس العمل دو لبه جامعه شیعه نسبت به این رخدادها از نظر بسیاری یک مانور هماهنگ است.

مقاومت رادیکال جعفر (که تا به حال موفقیت آمیز نبوده است) که تلاش در تحریک جامعه دارد با میانه روی و منطق پویا معتدل می گردد. ولی نتیجه آن ازدیاد فشار وارده بر حکومت نظامی ضیاءالحق می باشد که اگر ادامه یابد، مانع از اجرای این موارد قبل از انتخابات ماه نوامبر خواهد گردید. طبق گفته پویا ممکن است در نتیجه این امر از بدترین لحظه ها، بهترین بهره برداری شود (البته به طور ضمنی). یعنی همه

ص: 406

متقاعد شوند که به جای قبول نظامی دارای گرایشات سنی تحمیلی بهتر است هیچ گونه «نظام» خاصی نداشته باشند.

14- رهبریت سنی به سرکردگی سیاستمدارانی چون مفتی محمود به طرز غیرتشکیلاتی سعی دارد قبل از انتخابات نوعی «نظام» خاص را تدوین نماید. آنها ترس از آن دارند که مبادا حضور سیاسیشان در یک دولت آزادانه انتخاب شده کمتر از حضور کنونیشان و یا «همکاریشان» با حکومت ضیاء باشد.

15- اظهار نظر: پویا در گفتگو با مقام سفارت به خوبی نظر خود را در مورد مشکلات موجود در برابر منافع فرقه ای جهت تغییر سبک زندگی در پاکستان ابراز داشت و گفت: «احزاب مذهبی نمی توانند اعتقادات فرقه ای خود را بدون پذیرفتن برداشت عمومی مادی گرایی بقبولانند.» درست است که هیچ یک از احزاب در دستیابی به این هدف موفق نشده اند، ولی شیعیان در برابر سنی ها که از نظر سیاسی در احزابی چون جمعیت اسلامی، جمعیت العلمای پاکستان و جمعیت علمای اسلام مفتی سازمان یافته اند، موفقیت بیشتری خواهند داشت؛ چون خسارات بیشتری به آنها وارد خواهد شد. فلسفه شیعی نیز در این کشور بهتر با جنبه مادی برخورد می کند چون از افراد عامی کشور توقع چندانی ندارد.

16- تضاد ادامه خواهد داشت. شیعیان وعده های ضیاء را برای دستیابی به یک راه حل جهت کاربرد هر دو سیستم قضایی به وی گوشزد خواهند کرد، تا هیچ یک از آنها به سلطه مورد نظر دست پیدا نکنند.

سنی ها نیز تقاضاهای بر حق خود را در مورد نظام اسلامی مورد نظر خود به رخ خواهند کشید و به دولت فشار وارد خواهند کرد، تا قبل از انتخابات به وعده های خود در مورد نظام اسلامی عمل نماید.

17- دولت ضیاء با یک مشکل واقعی رو به روست. با قرنها تضاد سنی ها که از گذشته به آنها به ارث رسیده، به شیعیان در مورد این مسئله که به گمان آنها بنیادی است فشارهایی وارد می گردد. آنان نیز با سرسختی به تلاش خود ادامه خواهند داد و به دولت نظامی فشار وارد خواهند آورد تا به تعهدات خود در مورد نظام اسلامی عمل کند. با ادامه روند اسلامی سازی، رهبران شما نیز در هر فرصت سعی خواهند کرد موانع موجود بر سر راه خود را از میان بردارند. در نتیجه این اقدامات سرعت سیر روند کاهش خواهد یافت، لیکن رنج و عذاب ضیاء که به گمان بسیاری ابعاد مسئله را درک می کند و به گمان بسیاری دیگر سعی دارد با حربه دو دوره بازی به شیعیان حیله زده و اکثریت سنی را راضی نگه دارد، طولانی تر خواهد شد. برای کسانی که به ضیاء شک دارند این توهم پیش می آید که وی بیش از توانایی خود، وعده و وعید می دهد و نخواهد توانست راه حلی را بیابد.

میانه روی وی در مورد این مسئله از حمایت عمومی برخوردار است، لیکن رهبریت سنی قادر است جامعه را در این مورد تحریک نماید.

18- رابطه میان این دو جامعه در پاکستان نیز مانند دیگر کشورها توأم با تضاد بسیار است. معمولاً در پاکستان در ماه رمضان که در ماه اوت آغاز می گردد. احساسات فرقه ای تحریک می گردد و در ماه محرم که در پایان نوامبر سال جاری انشاءاللّه بسته به رؤیت ماه آغاز خواهد شد، تشنج بین سنی و شیعه به اوج خود خواهد رسید. با این وصف فرا رسیدن انتخابات نیز به این تشنجات دامن خواهد زد. شیعیان دیگر به ضیاء و حکومت نظامی به عنوان حافظ منافع خود ایمانی ندارد. آنها سعی دارند تصمیم گیری مربوط به اجرای نظام اسلامی را تا زمانی که یک دولت منتخب قدرت را در دست نگرفته با تأخیر و تعویق روبرو سازند. ولی سنی ها نیز که گمان می کنند که حکومت نظامی تحت سلطه تسنن از آنها حمایت می کند، ممکن

ص: 407

است کاسه صبرشان لبریز شده و به اقدامات مستقیم تر و یا حتی خشونت بار متوسل شود. همین امر ممکن است تأثیر عمیق بر رابطه سنی و شیعه داشته باشد و بر آینده نظام اسلام، آینده حکومت نظامی و در واقع به آینده پاکستان خساراتی بزند.کینگ

منبع: اسناد لانه جاسوسی - جلد 45 - کتاب 45 - صفحه 404