سند شماره

گزارش شرایط پزشکی شاه

موضوع سند

متن سند

یادداشت مسئول‌دفتر رئیس‌جمهور (جردن) و دستیار ویژۀ وزیر امور خارجه (رافائل) برای رئیس‌جمهور کارتر و وزیر امور خارجه، ونس[1]

نیواورلئان، 21 مارس 1980

ما در نیواورلئان منتظر هواپیمای جدید هستیم تا به پاناما برویم.[2]

براساس گفت‌وگوهایی که امروز با دکتر دی‌بیکی[3] و سفیر آمبلر موس داشتیم، قصد داریم تا دیدگاه خود را قبل‌از جلسۀ صبحانۀ کاری‌تان به شما منتقل کنیم.

سابقۀ پزشکی شاه و شرایط کنونی وی: شاه هنگام ترک آمریکا به مقصد پاناما، از مشکل طحال بزرگ‌شده رنج می‌برد. ازآنجاکه او سابقۀ چنین مشکلی را داشت، پزشکان تصمیم گرفتند تا جراحی را به تعویق بیندازند. در طول هفته‌های گذشته، شرایط طحال او بدتر شد و به‌اندازه‌ای متورم گشت که پزشکان انجام عمل جراحی را هم ضروری و هم حیاتی دانسته‌اند.

بنا به توصیۀ پزشکان، با دکتر دی‌بیکی تماس گرفته شد تا این عمل را انجام بدهد. اعلام انتخاب ایشان سبب خشم و توهین به پزشکان پانامایی شد که در طول ماه‌های حضور شاه در این کشور، از او مراقبت می‌کردند. نمایندگان شاه در نیویورک، اطلاعاتی به مطبوعات دربارۀ سابقۀ شاه داده‌اند‌ و اظهار داشته‌اند که پزشکان پانامایی صلاحیت و کفایت لازم برای انجام عمل جراحی را ندارند.

این موضوع فوری در رسانه‌های پاناما برجسته شد و واکنشی احساسی و غیرمنطقی را ازسوی پزشکان به دنبال داشت مبنی‌بر اینکه دکتر دی‌بیکی نمی‌تواند در بیمارستان‌های پاناما عمل را انجام بدهد. نکتۀ جالب این است که اکثر همین پزشکان در مراکز پزشکی ایالات متحده آموزش دیده‌اند.

در هر صورت، دکتر دی‌بیکی به پاناما آمد تا با شرایط بسیار نامطلوبی مواجه شود. او دریافت که کادر درمان بیمارستان ـ افرادی که او هنگام عمل و پس‌از آن به آن‌ها وابسته و نیازمند است ـ از حضور او ناخرسند بودند و تقریباً به‌صورت علنی، دشمنی خود را نسبت‌به وی ابراز می‌کنند. واکنش اولیۀ او این بود که بگوید از انجام این کار صرف‌نظر می‌کند؛ چراکه تنها هدفش اطمینان از درمان شاه بود.

تا جایی که ما می‌دانیم، واکنش پزشکان به‌صورت خودسرانه و واقعی بود و دولت در تحریک آن‌ها دخالتی نداشته است. به هر صورت، وقتی آن‌ها به‌صورت علنی مخالفت خود را با انجام عمل جراحی توسط دکتر دی‌بیکی اعلام کردند، دولت تلاشی برای تغییر این دیدگاه نکرد. پس‌از گذشت مدتی که اوضاع آرام‌تر شد، البته به لطف تلاش‌های سفیر موس، دکتر دی‌بیکی و پزشکان پانامایی برای حل اختلافات جلسه گذاشتند.

پزشکان پانامایی از شرایطی که ایجاد شد، خجالت‌زده بودند و متعهد شدند که در آینده همکاری بیشتری از خود نشان دهند. هر دو طرف موافقت کردند که وقفۀ ایجادشده لازم بوده است و اینکه تأخیر حدوداً دوهفته‌ای ازنظر پزشکی برای شاه قابل‌تحمل است.

وقتی دکتر دی‌بیکی دریافت که می‌تواند درنهایت عمل جراحی را در بیمارستان پاناما انجام بدهد، بسیار برای مصالحه با پزشکان پانامایی تلاش کرد، ولی او درحالی پاناما را ترک کرد که از برخورد با آن‌ها آشفته و نگران انجام عمل جراحی در چنین فضای خصمانه‌ای بود. دی‌بیکی به ما گفت که یکی از پزشکان پانامایی به او گزارش داده است که پیشنهادی یک‌میلیون‌دلاری برای کشتن شاه دریافت کرده است.

دکتر دی‌بیکی گفت تاکنون در سی کشور مختلف و در شرایطی بسیار غیرمعمول جراحی داشتم، ولی مورد پاناما بدترین موقعیتی بود که تابه‌حال با آن روبه‌رو شده است. برخی یا همۀ این نکات توسط دکتر دی‌بیکی به شاه منتقل شد و او به‌سرعت علیه عمل جراحی در پاناما موضع گرفت. این مسئله احتمالاً آخرین انگیزه برای سفر به مصر برای انجام عمل جراحی بود.

دیدار با دکتر دی‌بیکی: در گفت‌وگو با دکتر دی‌بیکی، ما برای او، همۀ نگرانی‌هایمان را تشریح کردیم. ما به او گفتیم که همه نسبت‌به بهبود شرایط جسمانی و درمان شاه اتفاق‌نظر داریم، ولی ما مسئولیتی دیگر نیز بر عهده داریم که عبارت است از زندگی 53 آمریکایی که در ایران هستند. ما تلاش کردیم تا دریابیم که چه شرایط ـ بهبودهای ـ جدیدی قبل‌از اینکه او راضی به انجام عمل جراحی در پاناما شود، نیاز است.

او بسیار صریح سخن می‌گفت و اصرار داشت که نقطه‌نظراتش محرمانه باقی بماند. من به او اطمینان دادم که سخنانش محرمانه باقی خواهد ماند.

او گفت شاه بسیار بیمار است و شرایط شکننده‌ای دارد. او همچنین اضافه کرد که نگرانی اصلی من نسبت‌به دغدغه‌ای ناظر به امکانات درمانی نیست، بلکه به مسئلۀ بزرگ‌تر اختیار و نگرش مرتبط می‌شود. او همچنین اظهار داشت که خود عمل جراحی چندان دشوار و یا خطرآفرین نیست، بلکه مشکلاتی که ممکن است جدی و مهلک باشند، غالباً در دوران نقاهت بروز پیدا می‌کنند.

دکتر دی‌بیکی ادامه داد که یک نفر باید مسئولیت امور را به دست بگیرد و اینکه اگر تصمیماتش در اتاق عمل یا دوران نقاهت توسط پزشکان دارای حسن‌نیت پانامایی تغییر کند یا تضعیف شود، چنین شرایطی برایش قابل‌تحمل نیست. او می‌گفت می‌تواند در یک چادر به‌گونه‌ای که خطر کمتری همراه داشته باشد، عمل را انجام دهد تا اینکه بخواهد در شرایطی کار کند که میزان اختیاراتش روشن نیست و جوی خصمانه در آن وجود دارد و ممکن است به بیمار آسیب برسد.

ما پرسیدیم که اگر پاناما به او اختیار کامل بدهد، آیا تمایل دارد که این عمل را در پاناما انجام بدهد؟ او در پاسخ گفت اگر مجبور شود جراحی را در این کشور انجام خواهد داد، ولی براساس تجربه‌اش و نیز دشمنی که ازسوی کادر درمان نسبت‌به خود می‌بیند، به تضمین‌های پانامایی‌ها اعتماد ندارد یا آن را نمی‌پذیرد.

دکتر دی‌بیکی در ادامه توضیح داد که تأخیر کوتاهی که در انجام عمل اتفاق افتاد، شرایطی در پاناما ایجاد کرده است که به او اجازه می‌دهد تا عمل را در همین کشور انجام بدهد، ولی توصیۀ حرفه‌ای پزشکی او به شاه این است که بهتر است در مصر یا ایالات متحده درمان شود. ما مصرّ بودیم که از میزان خطر این جراحی آگاه شویم.

او گفت خطر مرگ شاه در شرایط مطلوب پزشکی در حدود 5 درصد است. همچنین تشریح کرد که اگر جراحی در بیمارستان پانامایی و در شرایط کنونی انجام بگیرد، این خطر به سطح 10 تا 15 درصد افزایش پیدا می‌کند. سپس از او سؤال کردیم که آیا راهی برای کاهش این خطر وجود دارد؟ او پاسخ داد تنها کاری که می‌توانیم انجام بدهیم، این است که تضمینی از پانامایی‌ها بگیریم که او بتواند به آن اعتماد کند.

حرف اصلی دکتر دی‌بیکی این بوده و هست که آمادۀ انجام جراحی در پاناما با همکاری پزشکان این کشور است، ولی به شاه توصیه می‌کند که این کار را با خطر کمتر در کشوری دیگر انجام بدهد.

گزینه‌ها: با توجه به اینکه شاه به این فکر می‌کند که چه کاری انجام بدهد، سه گزینۀ اصلی پیش روی خود می‌بیند: در پاناما (پیاتیلا یا گورگاس)، در مصر یا ایالات متحده تحت عمل جراحی قرار بگیرد. هرکدام از این موارد هزینه‌های سنگینی برای ما به همراه دارد.

پاناما: شاه بسیار نسبت‌به انجام جراحی در پاناما مردد است و به‌شدت از اتفاقات پایان هفتۀ گذشته، وقتی عمل جراحی متوقف شد، شوکه شده است. او گفته است که به توصیۀ دکتر دی‌بیکی عمل می‌کند و دی‌بیکی نیز به ما اعلام کرد که نظر پزشکی‌اش انجام جراحی در مصر یا آمریکاست نه در پاناما.

بعید می‌دانیم که هر گزینۀ دیگری که به پاناما مرتبط است، مانند استفاده از یک تیم پزشکی فرانسوی، اکنون برای شاه قابل‌قبول باشد؛ احتمال دوم در پاناما، انجام جراحی در بیمارستان گورگاس است. شاه به‌احتمال زیاد با این پیشنهاد موافقت خواهد کرد. همچنین این کار با خطر کمتری برای ما همراه است، در مقایسه با حالتی که او بخواهد برای انجام این کار به آمریکا بیاید.

در جنبۀ منفی نیز براساس نظر سفیر موس، ما با یک واکنش بسیار منفی ازسوی پانامایی‌ها روبه‌رو خواهیم شد که احتمال قوی، با تظاهرات و شاید بروز خشونت در گورگاس همراه خواهد شد. همچنین پانامایی‌ها به ما گفته‌اند که اجازه نمی‌دهند که شاه پس‌از انجام جراحی، در این کشور بماند؛ البته این احتمالاً یک بلوف است و با توجه به موضوع خجالت‌آوربودن ترک کشور توسط شاه، شانس کمی برای ایجاد یک رویکرد بهتر ازسوی پاناما در گورگاس است.

به‌علاوه، ما پس‌از گذشت سه یا چهار هفته، به‌احتمال فراوان بایستی شاه را پس‌از انجام جراحی به آمریکا بازگردانیم. نکتۀ جذاب گورگاس این است که می‌تواند سه یا چهار هفته برای ما زمان بخرد، به‌نوعی کمتر مخل تلاش‌های مستمر ما برای آزادی گروگان‌هاست و نیز احتمال کمتری وجود دارد که دانشجویان ستیزه‌جو اقدامی علیه گروگان‌ها صورت بدهند.

مصر: سفیر موس و ما معتقد هستیم که شاه آمادۀ تماس با سادات در آخر هفته و طرح درخواست برای سفر به مصر است. همه متفق‌القول هستیم که این کار بسیار برای موقعیت او در ایران، منطقه و نیز سیاست ما در آنجا مضر است. تصور ما این است که سادات دعوت از او را پیگیری می‌کند. اگر می‌خواهیم از انجام جراحی در مصر جلوگیری کنیم، باید تا فردا گزینۀ دیگری در اختیار شاه بگذاریم.

ایالات متحده: مضرات بازگشت شاه به آمریکا برای جراحی، آشکار است. نگرانی عمدۀ ما این خواهد بود که در نتیجۀ ورود او به ایالات متحده، چه اقداماتی علیه گروگان‌ها صورت می‌گیرد؟ دست‌کم امکان این را که گروگان‌ها برای مدتی نامعلوم در اسارت بمانند، باید بپذیریم و نیز باید به موضوع وحشتناک خشونت احتمالی که ممکن است علیه آن‌ها به‌خاطر این اقدام شاه انجام بگیرد، بیندیشیم. با درنظرگرفتن همۀ این مسائل و نیز منافع ملی، بهتر این است که جراحی در آمریکا انجام شود تا مصر.

خلاصه: شاه بیماری لاعلاجی دارد و درحال مرگ است. دکتر نورمن ریچ[4]، کسی که ما را همراهی کرد و نیز با دکتر دی‌بیکی همکاری دارد و در این حوزه متخصص است، برآورد می‌کند که شاه حداکثر تا یکی‌دو سال دیگر زنده است. اگر تصمیم بگیرد که او را برای انجام عمل جراحی و به دلایل بشردوستانه به آمریکا بازگردانید، به نظر من مهم است که او عواقب برگشتن به آمریکا را بداند و مسئولیت هرگونه تصمیم در این زمینه را به عهده بگیرد. اگرچه ما نمی‌گوییم که این روش کارساز است، ولی معتقد هستیم که اگر شاه با واقعیات ناخوشایند موجود و عواقب انتخاب هریک از گزینه‌ها روبه‌رو شود، ممکن است تصمیم بگیرد که از دکتر دی‌بیکی درخواست کند تا جراحی در پاناما انجام گردد.

پیشنهاد ما گرفتن رویکردی درقبال شاه، همراه با صراحت و تصدیق، تمایل ما برای پذیرش او در آمریکاست. ما نکات زیر را در صحبت‌های خود مدنظر قرار خواهیم داد:

- رئیس‌جمهور آگاه است که جراحی ضرورت دارد و نگران این است که عمل در شرایطی که برای شما و پزشکان رضایت‌بخش نیست، انجام شود.

- اگر پزشکان شما معتقد هستند که این جراحی حیاتی و مهم است، ما آمادۀ بازگرداندن شما به ایالات متحده برای انجام این کار هستیم. ما اطمینان داریم که شما دوست دارید از تحلیل صریح ما دربارۀ عواقب احتمالی بازگشت خود آگاه شوید.

- ما می‌دانیم که گزینۀ دیگر برای انجام جراحی مصر است. به نظر ما اگر این کار در مصر انجام بگیرد، تأثیر مخربی بر جایگاه شاه در داخل کشور که هم‌اکنون متزلزل است، دارد و سبب انزوای بیشتر او در جهان اسلام خواهد شد. اگر شما قانع شده‌اید که جراحی در پاناما انجام نگیرد، رئیس‌جمهور به‌شدت تمایل دارد تا این کار در ایالات متحده انجام شود تا در مصر. رئیس‌جمهور مطمئن است که شما این دغدغۀ شخصی را با رئیس‌جمهور سادات در میان گذاشته‌اید و می‌خواهد شما از تحلیل‌های ما نفع ببرید.

- شما باید درک کنید که رئیس‌جمهور آمریکا معتقد است که دست‌کم اثر این مسئله، طولانی‌شدن اسارت گروگان‌های آمریکایی در ایران است و احتمال آسیب‌‌دیدن آن‌ها را نیز افزایش می‌دهد.

- ما می‌دانیم که دکتر دی‌بیکی جراحی را هرکجا که شما تصمیم بگیرید، انجام خواهد داد.

- ما اطلاع داریم که شرایط موجود در پاناما نسبت‌به کشورهای دیگر چندان هم مطلوب نیست. می‌دانیم که این تصمیمی دشوار برای شماست. شما و خانواده‌تان حق دارید که نگران شانس موفقیت عمل جراحی باشید. شما با یک انتخاب بسیار سخت مبنی‌بر ایجاد توازن بین نگرانی‌های شخصی مشروع خود و دغدغه‌های بشری که ممکن است از تصمیم برای انجام جراحی در کشوری غیر پاناما نشئت بگیرد، مواجه هستید. رئیس‌جمهور می‌خواهد که بدانید تصمیم نهایی با خودتان است. ما به هر تصمیمی که بگیرید احترام می‌گذاریم و آن را اجرا خواهیم کرد.

- اگر شما تصمیم بگیرید که پاناما را به مقصد مصر یا ایالات متحده ترک کنید، این کار نیازمند دست‌کم چند روز گفت‌وگو و آماده‌سازی بسیار حساس است. به همین دلیل، ما سخت تلاش می‌کنیم تا مسائل جاری حتی امکان ترک کشور توسط شما را محرمانه نگه داریم. به‌محض اینکه شما تصمیم نهایی را بگیرید، ما به دلایل مختلف، درخواست خواهیم کرد که این موضوع بسیار محرمانه باقی بماند تا وقتی زمان خروج شما از کشور فرابرسد.

دیدگاه‌های نهایی: پس‌از جلسۀ صبحانۀ کاری، دوست داریم واکنش شما را نسبت‌به این پیشنهاد ازطریق تلفنی داشته باشیم. اگر ما تصمیم بگیریم که پیشنهاد کنیم و شاه گزینۀ بازگشت به آمریکا را انتخاب کند، باید ازقبل به ایرانی‌ها ازطریق حقوق‌دان‌های فرانسوی اطلاع دهیم. این کار ممکن است دولت را تحریک کند که مسئولیت گروگان‌ها را به عهده بگیرد. این کار قطعاً ارزش خطرکردن را دارد. اجازه بدهید یادآوری کنم که ما ازسوی مقام ارشد منتخب در ایران، تعهدی داریم مبنی‌بر اینکه انتقال مسئولیت گروگان‌ها تا 25 ماه انجام می‌گیرد.

(این یادداشت در نیمه‌های شب نوشته شد؛ بنابراین از اینکه منسجم و شفاف نبودیم، عذرخواهی می‌کنیم؛ ولی به‌هرحال بهترین دیدگاه‌ها و تحلیل‌های ما در این متن منعکس شده است.)

[1]. Carter Library, Office of the Chief of Staff, Jordan’s Confidential Files, Box 12.

سرّی.

[2]. جردن در خاطرات خود می‌نویسد، پس‌از دریافت اخباری مبنی‌بر اینکه شاه قصد ترک پاناما را دارد، برژینسکی به او گفته است: «همیلتون، پاناما و شاه تخصص شما هستند. من مسئول سران کنونی و کشورهای بزرگ هستم. شما مسئول سران پیشین و کشورهای کوچک هستید.» سپس جردن عازم پاناما می‌شود.

Jordan, Crisis, p199.

[3]. DeBakey

[4]. Norman Rich

منبع: - جلد - - صفحه