سند شماره

مداخله نظامی آتی اتحاد جماهیر شوروی در ایران

موضوع سند

متن سند

یادداشت مارشال برمنت و استفان لارابی[1] از کارکنان شورای امنیت ملی برای مشاور امنیت ملی رئیس‌جمهور (برژینسکی) و قائم‌مقام مشاور امنیت ملی رئیس‌جمهور (آرون)[2]

واشنگتن، 17 آوریل 1980

موضوع:

مداخلۀ نظامی آتی اتحاد جماهیر شوروی در ایران

به برگۀ الف، تحلیل سیا دربارۀ سیاست شوروی درقبال مناقشۀ ایران ـ عراق پیوست شده است.[3] براساس این گزارش، احتمال دارد که شوروی از گرفتارشدن در مناقشه اجتناب کند؛ به‌شکلی که می‌تواند به‌شدت به روابطش با هرکدام از طرفین آسیب بزند. تا به امروز، اتحاد جماهیر شوروی تلاش کرده است تا آمریکا را مقصر تشدید تنش بین دو کشور نشان بدهد. بااین‌وجود، فشار بر مسکو بیشتر می‌شود تا موضعی شفاف‌تر بگیرد و به‌تازگی اظهارات آن‌ها حاکی از گرایش جزئی به‌سمت ایران است. (سرّی)

اگرچه آن‌ها می‌توانند از تهدید مداخلۀ نظامی عراق به‌عنوان بهانه‌ای برای توسل به پاراگراف‌های 5 و 6 معاهدۀ 1921[4] برای توجیه مداخلۀ خود استفاده کنند، ولی سیا بر این باور است که احتمال این اقدام زیاد نیست؛ عمدتاً به‌دلیل این خطر که آمریکا ممکن است واکنش نظامی نشان بدهد. آن‌ها احساس می‌کنند که شوروی بیشتر احتمال دارد که برای حفظ یک سیاست متوازن و نیز حفظ نفوذ خود در هر دو کشور، ازطریق دیپلماسی مرسوم و ابزارهای اقتصادی تلاش کند. (سرّی)

این گزارش به برخی تحولات اخیر که حاکی از تلاش شوروی برای سوء‌استفاده از بی‌ثباتی در ایران و آمادگی برای مداخلۀ نظامی محدود احتمالی است، نمی‌پردازد. این موارد عبارت‌اند از:

- -[یک‌و‌نیم سطر از طبقه‌بندی خارج نشده است.]

- گسیل‌دادن تعداد زیادی آذربایجانی از اتحاد جماهیر شوروی به کشور؛ ازجمله تبعیدی‌های برجستۀ مربوط به جمهوری دموکراتیک آذربایجان[5] موردِحمایت شوروی؛

- فعال‌سازی دوبارۀ حزب دموکراتیک آذربایجان[6] که همکاری نزدیکی با توده دارد؛

- کمک به گروه‌های قومی مخالف؛ ازجمله آموزش‌های چریکی و مسلح‌سازی؛

- [یک سطر از طبقه‌بندی خارج نشده است.]

- به‌روزرسانی آمادگی رزمی واحدها در منطقۀ نظامی قفقاز جنوبی. (به‌کلی سرّی)

این تحولات شاهد محکمی برای این نیست که شوروی قصد مداخله دارد. شوروی ممکن است تنها مشغول برنامه‌ریزی برای پیشامدهای احتمالی باشد، ولی همچنین این کشور احتمال دارد خود را در موضع اقدام نظامی قرار بدهد تا درصورت نیاز یا مطلوبیت به این کار مبادرت کند. (خیلی محرمانه)

اتحاد جماهیر شوروی اکنون امیدهای خود در ایران را به توانایی توده برای افزایش قدرت و درنهایت به‌دست‌آوردن قدرت گره زده است؛ برای مثال توده امروز به‌مراتب در شرایط بهتری نسبت‌به وضعیتی است که بلشویک‌ها[7] در پاییز 1916 داشتند. توده همواره به دلایل تاکتیکی، حامی خمینی بوده است؛ در عوض خمینی به توده، درجه‌ای از آزادی و خودمختاری را که سایر احزاب چپ‌گرا ندارند، بخشیده است. (سرّی)

شوروی بدون شک، امیدوار است که این راهبرد به توده اجازه بدهد تا در ائتلاف پساخمینی، رهبری را به دست بگیرد. این تشکیلات بهترین حزب ازنظر سازمان‌دهی و تسلیحات در ایران است. درحالی‌که هنوز بدون یک پایگاه مردمی مستحکم است، ولی توانسته است خود را در میان عناصر کلیدی جامعه، به‌ویژه اندیشمندان و گروه‌های کارگری، تثبیت کند و به‌تازگی نیز تلاش می‌کند تا از میان نظامیان سربازگیری نماید. (سرّی)

اوضاع انقلابی ادامه‌دار و بدترشدن شرایط اقتصادی متعاقب آن و یا مرگ یا عزل خمینی، می‌تواند به نفع توده تمام شود. درحال‌حاضر، طبقۀ متوسط جامعه ضعیف و شکننده است و قدرت در دستان افراطی‌هاست؛ ملّاهایی که کشور را به قرن پانزدهم برمی‌گردانند از یک سو و افراطی‌هایی که خواستار افزایش سرعت انقلاب هستند در سوی دیگر. در این شرایط، توده می‌تواند به‌خوبی خود را به‌عنوان یگانه نیروی «مدرن‌ساز» معرفی کند که می‌تواند با ملّاها مقابله کند و یک انقلاب حقیقتاً اجتماعی ـ اقتصادی را پیاده نماید. شاید بسیاری از عناصر جامعه که از ملّاها دلسرد و درمانده شده‌اند، با به‌دست‌آوردن قدرت توسط توده موافقت نمایند و یا دست‌کم درمقابل آن جبهه نگیرند. (سرّی)

اگر توده در یک دولت جبهۀ مردمی نقش‌آفرینی کند، احتمالاً شرایطی مشابه افغانستان ایجاد خواهد شد که در آن، از نیروهای شوروی خواسته می‌شود تا مانع «استثمارگران ضدانقلاب» شوند؛ درخواستی که شوروی نمی‌تواند در برابر پذیرش آن مقاومت کند؛ به‌ویژه اگر در افغانستان به موفقیت برسد. به همین دلیل، برای ما بسیار حائز اهمیت است که نیروهای متقابل را در منطقه مستقر کنیم تا بدین‌ترتیب تصمیم‌گیری شوروی برای مداخله تاحدامکان دشوار گردد. این مسئله نکات زیر را برای ما ضروری می‌سازد:

‌أ. رصد دقیق تحرکات اتحاد جماهیر شوروی در ایران و قفقاز جنوبی؛

‌ب. تسریع تلاش‌ها برای ایجاد نیروی واکنش سریع[8]؛

‌ج. ادامۀ حرکت روبه‌جلو با قدرت در راستای جست‌وجو برای تأسیسات و سایر اماکن به‌منظور استقرار زودتر و ذخیره‌سازی مواد در خلیج؛

‌د. تشدید تلاش‌ برای بهبود روابط دوجانبه با ترکیه و تقویت اقتصادی آنکارا، با هدف بلندمدت استقرار تعدادی نیرو در این کشور، به‌منظور بهره‌گیری از آن‌ها در پیشامدهای احتمالی خاورمیانه و خلیج‌فارس؛

‌ه. بهبود روابط با کشورهای عربی در این منطقه به‌ویژه عراق؛

‌و. ایجاد بستری در ناتو برای بحث از تهدیدهای غیراروپایی برای این تشکیلات؛

‌ز. فشارآوردن به متحدین اروپایی برای تلاش بیشتر در راستای تقویت توان دفاعی خود در جبهۀ مرکزی[9] و بالاتر از همه؛

‌ح. ادامۀ فشار بر شوروی در افغانستان (هرچقدر آن‌ها بیشتر تحت فشار قرار بگیرند، کمتر احتمال دارد که در کشور دیگری مداخله کنند). (سرّی)

[1]. Stephen Larrabee

[2]. Carter Library, National Security Affairs, Brzezinski Material, CountryFile, Box 31, Iran 4/1/80–4/18/80.

به‌کلی سرّی. رونوشت برای آلبرایت (Albright)، اودوم، فرندلی، دیل، هنز، گریفیث، ارمارث، بلک‌ویل، سیک، تورنتون و ولش ارسال شد.

[3]. گزارشی که در سازمان سیا به تاریخ 10 آوریل و با عنوان «واکنش شوروی به مناقشۀ ایران ـ عراق» تهیه شده است.

[4]. نک: سند 248.

[5]. Azerbaijan Democratic Republic

[6]. Azerbaijani Democratic Party

[7]. Bolsheviks