گزارش فعالیت‌های کمیسیون تحقیق سازمان ملل در تهران

یادداشت سردبیر

فعالیت‌های کمیسیون تحقیق سازمان ملل در تهران در تحولات 7ـ11 مارس 1980 به اوج خود رسید. در 7 مارس، ساعت 10:15 صبح، حقوق‌دان هکتور ویلالون به هنری پرکت، رئیس‌دفتر امور ایران، خبر داد که مسئولیت گروگان‌ها در روز 8 مارس، به شورای انقلاب محول خواهد شد.[1] ویلالون دوباره ساعت 1 بعدازظهر با پرکت تماس گرفت تا این سناریو را تشریح نماید: پس‌از انتقال مسئولیت گروگان‌ها، کمیسیون روز یکشنبه 9 مارس با آن‌ها در سفارت دیدار خواهد کرد (آن‌ها موقتاً همان جا می‌مانند).

تیمی از پزشکان بلافاصله پس‌از تحویل مسئولیت به شورا، گروگان‌ها را معاینه می‌کنند و کمیسیون نیز دیداری رسمی از وزارت امور خارجه خواهد داشت. «کمی بعد» گروگان‌ها از سفارت به خانۀ مهمان دولت منتقل می‌شوند. اعضای کمیسیون روز 10 مارس، تهران را ترک خواهند کرد.[2] همان‌طور که در گزارش 245 از وضعیت ایران بیان شده است، این سناریو خروج گروگان‌ها از ایران را تضمین نمی‌کند.[3]

روز بعد، یعنی 8 مارس، قطب‌زاده تصمیم خود مبنی‌بر عملیاتی‌کردن سناریو را اعلام کرد؛ به‌عنوان نمایندۀ شورای انقلاب و براساس دستورات آیت‌الله خمینی، او مسئولیت گروگان‌ها و سفارت را به دست گرفته است و آن‌ها را به مکانی سری منتقل می‌کند تا اعضای کمیسیون بتوانند با آن‌ها گفت‌وگو کنند.

دانشجویان نیز اعلام کردند که گروگان‌ها را تحویل خواهند داد، ولی همچنان می‌خواهند تا کنترل سفارت را در اختیار داشته باشند تا از اسناد و پرونده‌ها برای اثبات دعاوی ایران علیه آمریکا حفاظت کنند. همان روز، دانشجویان درحالی‌که قطب‌زاده را «یک دروغ‌گو» خواندند، خواستار این شدند که فردی غیر از او نمایندۀ شورای انقلاب باشد.[4]

در این زمان، کریستین بورگه و ویلالون به وزارت اطلاع دادند که ایرانی‌ها بر تشکیل کمیتۀ مشترک ایران ـ آمریکا که آخرین گام از سناریوی توافق‌شده است، قبل‌از آزادی گروگان‌ها اصرار دارند.[5] آن‌ها همچنین خواستار تعیین و تثبیت اصول این کمیسیون و تبیین حوزۀ فعالیت‌هایش شدند و انتظار دارند که جلسۀ آن در سوئیس تشکیل شود.[6]

همان روز دکتر قرحی[7] پس‌از معاینۀ 43 یا 44 نفر از گروگان‌ها، به وزارت اطلاع داد که حال جسمی آن‌ها خوب است، ولی شرایط روحی این افراد «خوب نیست».[8] همان‌طور که سیک بعدها نقل کرد، رئیس‌جمهور، حسن بنی‌صدر، پیامی به رئیس‌جمهور، جیمی کارتر، ارسال کرد و خواستار این شد که مسئولیت گروگان‌ها، پانزده روز پس‌از انتخابات مجلس (14 مارس) به دولت سپرده شود.[9]

روز بعد، یعنی یکشنبه 9 مارس، دانشجویان اعلام کردند که گروگان‌ها بین ساعت 1:30 و 8:30 بعدازظهر به وقت آمریکا، آمادۀ تحویل به نمایندۀ شورای انقلاب هستند؛ «مشروط به اینکه، او دستور رسمی شورا را همراه خود داشته باشد». آن‌ها با هرگونه ملاقات گروگان‌ها با اعضای کمیسیون مخالفت کردند. شورای انقلاب در پاسخ اعلام کرد که اعضای کمیسیون «می‌توانند با گروگان‌ها دیدار کنند، مگر اینکه دانشجویان همچنان با این کار مخالف باشند که در آن صورت، گروگان‌ها باید تحویل داده شوند و سپس وزارت امور خارجه، مسئول هماهنگی بقیۀ امور خواهد بود». خمینی اعلام کرد در این رابطه اظهارنظر نخواهد کرد.[10]

تا روز 10 مارس، هیچ دیداری ازسوی اعضای کمیسیون صورت نگرفت، هیچ تاریخی نیز برای این کار تعیین نشد و گروگان‌ها نیز منتقل نشده بودند. قطب‌زاده به‌صورت آشکار، ناراحتی خود را از دانشجویان اظهار کرد و خواستار این شد که آن‌ها ظرف مدت 24 ساعت، «تصمیم نهایی» را دربارۀ تحویل‌دادن گروگان‌ها بگیرند.[11]

آن روز صبح، خمینی پس‌از دیدار با اعضای شورای انقلاب و کابینۀ وزرا (به‌جز بنی‌صدر) اعلام کرد که دانشجویان باید اسناد خود را در اختیار کمیسیون قرار بدهند و اینکه «دیدار با گروگان‌هایی که در روند جمع‌آوری و تکمیل پروندۀ جنایات شاه و ایالات متحده دخیل هستند، می‌تواند با هدف بازجویی از آن‌ها صورت بگیرد» و اگر کمیسیون نظر خود دربارۀ جرائم شاه و مداخلات آمریکا در امور داخلی ایران را در تهران اعلام کند، «در آن صورت، ملاقات اعضای کمیسیون با گروگان‌ها انجام خواهد شد». ظرف چند ساعت، دانشجویان از پیشنهاد خود مبنی‌بر تحویل گروگان‌ها عقب‌نشینی کردند.[12]

با توجه به تحولات، کارتر روز 10 مارس با مشاورین ارشد، سران و رهبران کنگره دیدار کرد. آن‌طور که تاریخ‌دان، ریچارد کاتم، به قطب‌زاده گفته است، نگرش دولت «خوش‌بینانه» بود و مصمم است تا مذاکرات را ادامه دهد و کمیسیون تحقیق وظیفۀ خود را پیگیری نماید. قطب‌زاده موافقت کرد که مقامات ایران را از اظهارنظرهایی که سبب پیچیده‌ترشدن تلاش‌ها برای استمرار کار کمیسیون می‌شود، بازدارد.[13] جلسه با رهبران و سران کنگره، در یادداشت گفت‌وگوی دست‌نویس به تاریخ 10 مارس ثبت شده است.[14]

کارتر در خاطراتش این‌گونه نوشته است که خمینی «آشفته» دولت را کنار گذاشته است و نیل به راه‌حل برای بحران را بی‌نتیجه کرده است. در نظر کارتر، خواسته‌های خمینی «به‌‌‌‌شکلی آشکار، غیرقابل پذیرش هستند». کارتر قسمت مربوط به روز 10 مارس در خاطراتش را این‌گونه نقل کرده است:

«این رویدادها نشان می‌دهند که اعضای کمیسیون سازمان ملل باید برگردند. همچنین حاکی از این هستند که هیچ دولتی در ایران به‌جز افراطی‌ها وجود ندارد... ما قطع روابط دیپلماتیک را به حالت تعلیق درآورده‌ایم. ما به‌محض اینکه کار کمیسیون در ایران به اتمام برسد، تحریم‌های اقتصادی را وضع خواهیم کرد. همچنین مشغول بررسی امکان مصادرۀ دارایی‌های ایران، علاوه‌بر توقیف آن‌ها هستیم. ما نباید بنی‌صدر و قطب‌زاده را هدف هجمه‌های خود قرار بدهیم؛ چراکه آن‌ها تلاش زیادی برای آزادی گروگان‌ها کردند.

... ونس هنگام ناهار تماس گرفت تا بگوید بنی‌صدر از کمیسیون سازمان ملل درخواست کرده است تا فرداشب در تهران بمانند و جلسه‌ای با شورای انقلاب داشته باشند تا از پیشنهاد مبنی برای اعلام هم‌زمان ارتکاب جرم شاه و آمریکا و امکان اعضای کمیسیون برای دیدار با گروگان‌ها باخبر گردند. من به سایروس گفتم: «خیر! به‌‌هیچ‌عنوان! این اصلاً برای من قابل‌قبول نیست. مقامات دولت ایران به‌هیچ‌عنوان قابل‌اعتماد نیستند؛ چون آن‌ها اختیار و قدرتی ندارند.»[15]

کمیسیون تحقیق در روز 11 مارس 1980 ایران را ترک کرد.