سند شماره 1

گزارش پیرامون صنعت نفت و گاز شوروی

موضوع سند

صنعت نفت و گاز شوروی

مشخصات ارسال سند

از:

متفرقه

به:

1401-04-10- 2022-07-01

متن سند

سند شماره (1)

گزارش اطلاعاتی

ژوئیه 1976 - مرداد 1355

نگرشی بر صنعت نفت و گاز شوروی

احتمالاً شوروی نخواهد توانست در سال 1980 به هدف خود در تولید نفت که همانا تولید به میزان 8/12 - 4/12 میلیون بشکه در روز است نائل آید. در حوزه های غرب سیبری که منشأ تمام طرحها در زمینه افزایش تولید است، به این علت که نمی توان از صنایع مورد لزوم به موقع بهره برداری نمود، در تولید نفت نقصانی به میزان 5 درصد تا 8 درصد به وجود خواهد آمد. برای جبران این کمبود، شوروی ممکن است میزان مصرف نفت را پایین بیاورد. به پیشنهاد بعضی از مقامات، اگر بتوان در سالهای 1980 در سطح مصرف سالانه 5 درصد کاهش ایجاد نمود، در حالی که میزان این کاهش در سالهای قبل حدود 7 تا 5/7 درصد بوده است، شوروی خواهد توانست با استفاده از حوزه های نفتی خود نیاز داخلی را تأمین کرده، نفت بیشتری را به اروپای شرقی ارسال نماید و به میزان کنونی نیز به غرب نفت بفروشد. ولی اگر نتوان در رشد مصرف کاهشی ایجاد کرد، شوروی مجبور خواهد بود یا میزان صدور نفت به اروپای شرقی و غربی را افزایش دهد یا از طریق اوپک نفت بیشتری را وارد نماید.

اهداف شوروی در زمینه تولید گاز در سال 1980 - یعنی بین 1093 تا 1188 میلیون متر مکعب در روز - نیز حاکی از خوش بینی بیش از حد است. به علت مشکلاتی که در ایجاد خط لوله مناسب وجود دارد، احتمالاً حدود 3 درصد تا 10 درصد در این زمینه نیز کاهشی در تولید به وجود خواهد آمد. کاهش این گونه ای احتمالاً سبب خواهد شد که شوروی نتواند به وظایف خود در زمینه صدور گاز و مصرف داخلی عمل نماید. لیکن گامهایی به منظور انجام این وظایف از هم اکنون برداشته شده است. هر گونه تخفیف در میزان صدور گاز به غرب معادل از دست رفتن مقدار زیادی ارز خارجی است، که شوروی سعی دارد از آن هم اجتناب ورزد. به منظور جبران این کمبود پیش بینی نشده و ادامه صدور گاز، شوروی احتمالاً از ایران و افغانستان مقداری گاز وارد خواهد کرد. علاوه بر این در سالهای 80 - 1976 از زغال سنگ به جای گاز در صنایع استفاده خواهد شد. ولی توسل به این گونه منابع جایگزین عملی تدریجی است. کمبود تولید لوله و تجهیزات خط لوله داخلی و وابستگی روزافزون به واردات و نیز مشکلات حل نشده ای که در رابطه با برنامه 10 ساله وجود دارد، احتمالاً سبب خواهد شد که برنامه ساختمان خط لوله عظیم این کشور به اتمام نرسد.

شوروی مهمترین تولیدکننده نفت خام در جهان و بعد از آمریکا دومین تولیدکننده گاز طبیعی با استفاده از تجهیزات و تکنولوژی داخلی است و فقط در زمینه واردات خط لوله و تجهیزات مربوط به خطوط لوله از نقاط دیگر کمک می گیرد. لیکن اگر شوروی مایل باشد که در افزایش تولید نفت در سالهای 1980 نیز تداوم وجود داشته باشد، در دهمین برنامه پنج ساله (80 - 1976) خود، شوروی به تکنولوژی و تجهیزات غرب باید متوسل شود تا بتواند به کشف و بهره برداری از منابع نفتی جدید در سیبری و دریاهای قطبی بپردازد. البته مشکل شوروی در زمینه واردات تکنولوژی و تجهیزات غربی تقریبا لاینحل است چون سازندگان غربی توانایی عرضه آنها را ندارند و شوروی نیز نمی تواند در ازای آنها ارز مورد قبول بین المللی را بپردازد و یا ترتیب یک معامله پایاپای را بدهد. گرچه در صنعت نفت شوروی خرید تجهیزات خارجی دارای اولویت می باشد، ولی در پاییز 1975 بعلت کمبود ارز معتبر از 25 پروژه پیشنهادی 12 تای

ص: 695

آن به تأخیر افتاد.

عملکرد کنونی

1- صنعت نفت شوروی در 15 سال گذشته رشد چشمگیری داشته است. از سال 1974، شوروی مهمترین تولیدکننده نفت خام و پس از آمریکا دومین تولیدکننده گاز طبیعی بوده است. در سال 1975 تولید نفت به میزان 8/9 میلیون بشکه در روز و تولید گاز طبیعی به سطح 793 میلیون متر مکعب در روز رسید (به جدول ضمیمه ت نگاه کنید). در سالهای 75 - 1961 تولید نفت سالانه به میزان 3/8 درصد و تولید گاز طبیعی سالانه به میزان 1/13 درصد افزایش یافت. سهم نفت و گاز شوروی در سال 1965 از 50 درصد تولید و 46 درصد مصرف به 64 درصد تولید و 60 درصد مصرف در سال 1975 افزایش یافت (به جدول 2 ضمیمه ت نگاه کنید).

2- بجز در مورد خط لوله، شوروی توانست با استفاده از تجهیزات و تکنولوژی نفتی خود به درجه اهمیت کنونی دست پیدا کند. لیکن در سالهای اخیر شوروی به منظور بالا بردن ظرفیت و تواناییهای فنی خود به خرید تجهیزات و تکنولوژی غرب در زمینه نفت و گاز همت ورزیده است. در سالهای 75 - 1972 میزان این خریدها معادل 3/1 میلیارد دلار گردید، که 226 میلیون دلار آن به آمریکا رسید.

3- شوروی یکی از صادرکنندگان عمده نفت است و در آینده نزدیک در زمینه صدور گاز نیز همین نقش را ایفا خواهد کرد. صدور نفت در سال 1975 به میزان 6/2 میلیون بشکه در روز انجام می شد که حدود 55/1 میلیون بشکه آن در روز به کشورهای کمونیستی، بخصوص اروپای شرقی و حدود 05/1 میلیون بشکه آن هر روز به غرب صادر می گشت. (به جدول 2 ضمیمه ت نگاه کنید.) از طریق همین صدور نفت به غرب شوروی مهمترین و بیشترین مقدار ارز خارجی خود را که در سال 1974 حدود 6/2 میلیارد دلار و در سال 1975 بالغ بر 2/3 میلیارد دلار می شد، بدست آورد.

4- قبل از افزایش چشمگیر قیمت نفت اوپک در سالهای 1973 و 1974 شوروی نفت خود را به قیمت نفت اوپک به غرب می فروخت. برای نفتی که به اروپای شرقی صادر می کرد معمولاً بیش از آن دریافت می نمود. ولی پس از چهار برابر شدن قیمت نفت اوپک در سالهای 1973 و 1974 وضع فرق کرد.

شوروی با مشتریان غربی خود نیز همین کار را کرد ولی در رابطه با اروپای شرقی که قیمت نفت صادراتی برای آنها بر اساس قراردادهای برنامه 75 - 1971 تعیین می گردید قیمتها را فقط مقداری بالا برد و در سال 1974 هر بشکه نفت را فقط به مبلغ کمتر از 3 دلار به آنها می فروخت. لیکن در اوایل سال 1975، شوروی با دیگر شرکای خود در شورای کمکهای دوجانبه اقتصادی مذاکره نمود و قیمت نفت را برای مشتریان اروپای شرقی خود به میزان 7 دلار برای هر بشکه بالا برد که با وجود این از قیمت 50/10 دلاری اوپک نیز کمتر است. در همان حال مسکو فرمولی را به وجود آورد و بر اساس رشد قیمت نفت جهان در 5 سال گذشته، خواستار آن شد که سالانه در قیمت نفت تجدید نظر گردد. ولی شوروی به منظور بدست آوردن ارز خارجی بیشتر در صدور نفت خود به غرب از سیاستهای قیمت گذاری اوپک دنباله روی خواهد کرد.

5- بخش اعظم نفت خام صادراتی شوروی در سالهای اخیر از حوزه های وسیع قدیمیتر اورالز - ولگا - روماشکینو، موخانوفو، توی مازی، آرلان - بدست می آمد که از نظر کیفیت مشابه نفت خام متوسط

ص: 696

عربستان سعودی و ایران است. این نفت خام معمولاً دارای ترکیبات نفت فرار و پارافین بود و از جاذبه 35 - 32 درجه برخوردار است. حدود 8/1 2/1 درصد سولفور دارد و می توان آن را در پالایشگاههای مخصوص نفت خاورمیانه تصفیه نمود. در سالهای اخیر، تولید نفت در غرب سیبری افزایش بسیار یافته است، و این نفت خام (جاذبه 35 - 34 و - محتوای سولفوری آن زیر یک درصد است) را با نفت اورالز - ولگا ترکیب می کنند تا برای استفاده داخل و نیز صادرات از آن بهره برداری شود.

6- لیکن در سالهای اخیر برخلاف افزایش تولیدی در زمینه منابع جدید نفتی کشفیاتی صورت نگرفته است. در نتیجه برای جلوگیری از تخلیه سریع حوزه های نفتی قدیمی تلاش بسیار به کار برده اند تا به منابع جدید دست یابند. حوزه های اصلی منطقه اورالز - ولگا که به افزایش سریع تولید در سالهای 1950 و 1960 کمک زیادی نمود در حال اتمام است. از این منطقه تنها با استفاده از آبشویی بسیار و پمپهای شناور وارداتی و بهره برداری از حوزه های کوچکتر و عمیقتری که از نظر اقتصادی نیز مقرون به صرفه نیست، نفت تولید می گردد. تقریبا کل افزایشی که در تولید در دو سال گذشته دیده شد، از منطقه غرب سیبری برداشت شده است. در سال 1975، این منطقه 96/2 ملیون بشکه نفت در روز به دست می داد که حدود 30% کلی نفت تولیدی در شوروی است. برای اطلاعات بیشتر به ضمیمه الف مراجعه نمایید.

مشکلات و مسائل مربوط به 80 - 1976

نفت

7- طرحهای شوروی برای تولید 8/12-4/12 میلیون بشکه در روز در سال 1980 حاکی از خوش بینی بسیار است. موفقیت در رسیدن به هدفهای دهمین برنامه پنج ساله (80 - 1976) اصولاً بسته به ایجاد حوزه های جدید نفتی در غرب سیبری و ایجاد بهبود در تکنولوژی حوزه های نفتی است، که شوروی ظاهرا نمی تواند هیچ یک از این کارها را انجام دهد. در سال 1980 تولید به میزان 8/11 میلیون بشکه در روز خواهد رسید که حدود 5 درصد تا 8 درصد کمتر از اهداف تعیین شده و حدود بیش از 3 درصد کاهش تولید در رابطه با سال 1975 می باشد.

8- شوروی می تواند با کاهش مصرف نفت همان گونه که در طرحها پیش بینی شده این کمبود را جبران نماید. یکی از گامهای منطقی در این زمینه استفاده از زغال سنگ به جای نفت در صنایع عظیم مصرف کننده نفت از قبیل نیروگاههای حرارتی است. در صورتی که در سالهای 1980 بتوانند میزان مصرف را 5 درصد کاهش دهند، در حالی که در سالهای قبل، از میزان 5/7 - 7 درصد کاهش استفاده می کرده اند، می توان انتظار داشت که تولید کنونی نیاز داخلی را تأمین کرده، علاوه بر آن در صدور نفت به اروپای شرقی افزایش ایجاد کرده و ادامه فروش نفت به میزان کنونی به غرب را نیز ممکن سازد.

9- لیکن اگر شوروی نتواند میزان مصرف را به مقدار یاد شده پایین بیاورد، مجبور است یا در صدور نفت به اروپای شرقی و اروپای غربی کاهش به وجود بیاورد و یا مقدار بیشتری از نفت اوپک را خریداری و وارد نماید. شوروی سعی می کند قسمت اصلی نفت اروپای شرقی را خود تأمین نماید و نیاز آن کشور به ارز خارجی مانع از کاهش فروش نفت به غرب است. چون این کشور برای خریدهای مستقیم خود احتیاج به ارز خارجی دارد. لذا انتظار می رود که نفت اوپک را به صورت پایاپای و شاید در عوض تجهیزات نظامی خریداری نماید. (به جدول 3 ضمیمه ت نگاه کنید)

ص: 697

10- شوروی در نظر دارد کل افزایش تولید خود را از طریق غرب سیبری تأمین نماید، یعنی تولید را از 6/2 میلیون بشکه در روز در سال 1975 به 6 تا 2/6 میلیون بشکه در روز در سال 1980 برساند و حدود نیمی از تولید کلی خود را از آن منطقه استخراج نماید.

این میزان خیلی بالاتر از میزان 6/4 تا 2/5 میلیون بشکه ای است که قبلاً برای سال 1980 در نظر گرفته شده بود. اطلاعات موجود شوروی در زمینه حوزه های غرب سیبری حکایت از آن دارد که تولید نفت در آنجا با برداشت 7/5 میلیون بشکه در روز به اوج تولیدی خود خواهد رسید. البتّه بعضی از آنها در حال حاضر به اوج تولیدی خود رسیده است و دیگر حوزه ها نیز قبل یا بعد از 1980 به نقطه اوج خواهند رسید و با وجود اینکه حوزه های جدیدتری در غرب سیبری کشف شده اند، ولی هیچ یک از آنها به عظمت حوزه نفتی ساموتلور که حدود 2/2 تا 4/2 میلیون بشکه در روز ظرفیت تولیدی دارد، نیستند. در اواخر 1975، مقامات صنعتی اظهار داشتند که غرب سیبری در سال 1980 فقط استعداد تولیدی 6/4 تا 2/5 میلیون بشکه در روز را داراست ولی منطقی ترین میزان استعداد این منطقه، حد وسط این دو رقم یاد شده است.

11- میزان تولید در غرب سیبری ممکن است به این دلیل بالا در نظر گرفته شده باشد که طراحان شوروی متوجه شده اند که تعدادی از حوزه های مهم نفتی اورالز - ولگا در حال تخلیه سریع است و نمی توان در آینده نیز به میزان کنونی از این حوزه مولد عظیم بهره برداری نمود. و.د. شاشین وزیر صنعت نفت شوروی با بیان این موضوع که تولید جدید در هر یک از 5 سال آتی باید به میزان 2 میلیون بشکه در روز انجام شود و دو سوم این مقدار برای جبران بهبودهای پیش بینی نشده است، این مسئله را دریافته است.

12- برنامه شوروی همچنین خواستار بهبود بیشتر در زمینه بهره برداری، توسعه، تکنولوژی و تجهیزات مربوط به حمل و نقل است. در گذشته این برنامه ها با موفقیت چندانی همراه نبوده و آینده آن هم چندان امیدوارکننده نیست.

13- نقصان موجود در میزان کشفیات ذخایر نفتی جدید در آمار حفاریهای شوروی منعکس گردیده است (به جدول 4 ضمیمه ت نگاه کنید) و حاکی از آن است که در روند حفاریهای اکتشافی در اواخر سالهای 1960 تغییر به وجود آمده است. در سالهای 74 - 1970 کل حفاریهایی که انجام گرفت در جهت توسعه حوزه های قبلی و به منظور بالا بردن تولید بود. لیکن در دهه قبل حفاریهای اکتشافی، نیمی از کل حفاریها را تشکیل داد. در اوایل 1972 شاشین اظهار داشت که بعد از سال 1975 تنها به یک وسیله می توان صنعت نفت را گسترش بخشید و آن هم در صورتی است که بتوان حوزه های نفتی جدید بزرگتر از حوزه های غرب سیبری را کشف نمود. مقامات شوروی معتقدند که همزمان با افزایش نیاز به سوخت مایع، جریان نفت تویمان در پنج یا شش سال آینده کاهش خواهد یافت. به همین دلیل طرحهایی در دست اجراست تا از طریق آنها به اکتشافات وسیع در سیبری شرقی در سالهای 80-1976 بتوان دست زد.

14- با در نظر گرفتن آب و هوا، مشکلات لجستیکی بیشتر از غرب سیبری، اوضاع زمین شناسی بسیار پیچیده و فقدان تجهیزات ژئوفیزیک لازم، نمی توان انتظار داشت که شرق سیبری بتواند کمک مهمی در عرضه نفت ملی تا قبل از اواسط سالهای 1980 بنماید.

جستجو برای بهره برداری از منابع نفتی سواحل سیبری نیز تنها با توسل به تجهیزات و تکنولوژی

ص: 698

غربی امکان پذیر است. شوروی نیز وسایل ژئوفیزیکی پیچیده از قبیل تجهیزات زلزله سنجی و واحدهای کامپیوتری دیجیتالی را که در غرب معمولاً استفاده می شد، در اختیار ندارد. شوروی بدون این تجهیزات نمی تواند نقشه این منابع را بدست آورد. در حالی که اکتشافات به عمق 3000 متری رسیده است نوعی عدم توانایی برای شوروی به وجود آمده است. مته های ضعیف حفاری، کمبود لوله و دکلهای مخصوص حفاری، و پمپهای ضعیف مخصوص بیرون کشیدن گل و لای نیز به عدم کارایی این عملیات کمک می کند.

توربومته های استاندارد شوروی که بهترین وسیله برای حفر چاههای کم عمق در مناطق صخره ای شبیه به اورالز - ولگاست، برای حفر چاههای عمیقتر از 2500 متر فاقد کارایی است.

15- بنابراین، تجارب شوروی در خارج از سواحل محدود به استفاده از آبهای نسبتا کم عمق دریای خزر و دریای سیاه است که در آنها با استفاده از «جزایر ساخت انسان» به این کار مبادرت ورزیده می شود.

شوروی تنها چهار سکوی شناور مخصوص حفاری در دریاها دارد که همه آنها در دریای خزر واقع شده است و فقط یکی از آنها قادر است در آبهایی به عمق 90 متر به حفاری مبادرت ورزد. برای اینکه شوروی بتواند وارد آبهای عمیقتر خزر و دریاهای قطبی و یا دریای اوخوتسک در کناره ساخالین بشود، نیاز به تجربه و تکنولوژی و تجهیزات غربی دارد. حتی با یاری گرفتن از این امکانات نیز نمی توان قبل از سال 1980 چاه نفت جدیدی حفر نمود.

گاز طبیعی

16- طرحهای تولیدی شوروی برای سالهای 80-1976 در زمینه گاز طبیعی نیز احتمالاً تحقق پذیر نخواهد بود و باید از همان میزان دهه قبل استفاده نماید. به منظور تولید 1093 تا 1188 میلیون متر مکعب گاز طبیعی در روز در سال 1980 باید به برداشت سریع از حوزه های گازی غرب سیبری پرداخته شود و این کار هم نیاز به پیشرفت و بهبود مهم در تکنولوژی خط لوله و تولید گاز طبیعی و ایجاد تجهیزات دارای کارایی بسیار دارد که هیچ یک از آنها در حال حاضر مقدور نیست.

وقفه ای که در ساختمان خط لوله پدید آمد، ناشی از کمبود لوله های بسیار قطور و تجهیزات کمکی بوده است که در سال 1975 سبب 10 درصد کاهش در میزان تولید گاز گردید. با در نظر گرفتن این مشکلات نمی توان انتظار داشت که حجم تولید به یک میلیارد متر مکعب در 1980 برسد و حدود 3 تا 10 درصد کمتر از میزان برنامه ریزی و پیش بینی شده خواهد بود (به جدول 5 ضمیمه ت در زمینه عرضه گاز و برآورد تقاضا توجه کنید).

17- دهمین برنامه پنج ساله (80-1976) خواستار ایجاد 35000 کیلومتر خط لوله گازی است. این رقم 2000 کیلومتر بیش از نیاز برنامه پنج ساله 75-1971 است که در آن زمان نیز 1000 کیلومتر از خط لوله پیش بینی شده کامل نشد. در بخش اعظم این خط لوله به لوله های بسیار قطور و پر ظرفیت که بتواند تحت فشارهای جوی 75 درجه عمل نماید و گاز را از حوزه هایی که قرار است در غرب سیبری کومی و اونبرگ اوبلاست در اورالز گرفته و توزیع نماید، احتیاج است. بخش عمده این لوله ها، شیرها و کمپرسورها را باید از غرب وارد کنند و در ازای آن یا باید ارز قابل قبول خارجی بپردازند و یا در ازای تحویل گاز شوروی در آینده، آنها را تهیه نمایند.

18- بخش اعظم حوزه های گازی جدید و ساختمان خط لوله مربوط به آن در تویمان اوبلاست غرب

ص: 699

سیبری متمرکز خواهد شد که لایه زیرین زمین در آنجا همیشه یخ زده است و قرار است در این منطقه مهمترین منطقه تولیدی تجاری یورنگوی، یعنی عظیم ترین حوزه گازی جهان در سال 1978 ایجاد شود.

تلاش روسها برای ایجاد تجهیزات و تکنولوژی بهتر برای مقابله با مشکلات این منطقه با موفقیت چندانی توأم نبوده است و گمان نمی رود که بتوان از این طریق به اهداف تعیین شده برای سال 1980 نیز دست یافت.

نیاز به تجهیزات و محدودیت ارز خارجی

19- با وجود اینکه جهیزات و تکنولوژی غربی در رابطه با حمل و نقل خطوط لوله و گاز و نفت مهمترین واردات این کشور بوده است، احتمالاً با استفاده از 200 - 150 میلیون دلار تجهیزات نفتی و گازی دیگر شوروی خواهد توانست به تولید در این حوزه ها بپردازد. آن قسمت از تجهیزات آمریکایی که می تواند سریعترین و مؤثرترین کمک را در این زمینه به شوروی بنماید عبارتند از: مته های حفاری، برنامه های حفاری آبی، پمپهای شناور چاههای نفت، تجهیزات چند بخشی، تجهیزات چرخانلوله های حفاری و چهار دکل. (در ضمیمه ب در باره این تجهیزات و نحوه کمک آنان به شوروی سخن رفته است) به همراه این تجهیزات و تکنولوژی لازم است که تکنسینهای غربی و شرکتهای خارجی نیز به آنجا اعزام شوند تا نحوه کاربرد ابزار را در محل نشان دهند. چون شورویها خوششان نمی آید که تکنسینهای خارجی را وارد حوزه های خود بنمایند. از تجهیزات وارداتی استفاده مؤثر نیز نمی شود.

20- آن دسته از وزارتخانه های شوروی که به تولید کالاهای صادراتی از قبیل نفت مشغول هستند، خواستار اختصاص یافتن هزینه ای برای خرید تجهیزات و تکنولوژی خارجی شده اند. بنابه گزارشهای رسیده علیرغم این اولویتهای مهم در پاییز 1975، رهبریت شوروی از 25 پروژه مهم، 12 تای آنها را به تعویق انداخت و دلیل آن هم این بوده است که در مورد موازنه پرداختهای شوروی در زمینه ارز خارجی اطمینان زیاد وجود ندارد. به علت کمبود ارز خارجی در ماههای اخیر شوروی از کارخانه های آمریکایی خواسته است که در تحویل پمپهای شناور نفتی و تجهیزات مربوط به تولید گاز تا سال 1976 تأخیر نمایند و هزینه لازم را در سال 1977 دریافت نمایند.

21- افزایش قیمتها نیز در این زمینه نقش داشته است. مثلاً در مذاکراتی که در دو تا سه سال گذشته با یک شرکت آمریکایی در مورد ایجاد یک کارخانه سازنده وسائل حفاری انجام گرفته بود، روسها با تمام جنبه های فنی این کارخانه موافقت کردند. لیکن به خاطر بالا رفتن هزینه تجهیزات آمریکایی قیمت این پروژه از 150 میلیون به 400 میلیون دلار افزایش پیدا کرد و روسها در ژانویه 1976 اعلام داشتند که قیمت کنونی بسیار گران است و از شرکت آمریکایی خواستند که وسیله ارزانتری را در اختیار آنها قرار دهد.

22- سهم آمریکا در رابطه با واردات تجهیزات فنی غربی تاکنون زیاد نشده است ولی با مذاکراتی که در حال انجام است و در صورتی که شوروی از نظر ارز خارجی دچار محدودیت نباشد، میزان فروش این گونه تجهیزات توسط آمریکا در چند سال آینده سر به آسمان خواهد زد.

مذاکراتی بر سر ایجاد کارخانه های حاضر بکار آمریکا در شوروی جهت تولید تجهیزات حفر چاههای نفتی دریایی (250 میلیون دلار)، شیرهای توپی (300 میلیون دلار)، و پمپهای شناور نفتی

ص: 700

(100 میلیون دلار) در حال انجام است. علاوه بر این ممکن است شوروی آمادگی خود را برای خرید توربین، کمپرسور و تجهیزات کمکی ایستگاههای کمپرسور خط لوله گازی 2750 کیلومتری اورنبرگ (در جنوب کوههای اورال) به مرز غربی روسیه که معادل 3/1 میلیارد دلار می باشد، از کارخانه های آمریکایی اعلام دارد. شرکتهای آمریکایی برای شرکت در ایجاد تسهیلات ساختمانی برای به وجود آوردن سکوهای شناور دریایی حفاری و در اختیار قرار دادن چند سکوی نیمه شناور حفاری و یا کشتیهای مخصوص حفاری، مشغول مذاکره هستند. هزینه لازم برای همه این معاملات بیش از یک میلیارد دلار خواهد بود.

23- برای همکاری در توسعه حوزه های گازی سیبری و صدور گاز طبیعی مایع به شرکتهای آمریکا، اروپای غربی و ژاپنی پیشنهاداتی داده شده است که در صورت توافق به مقدار زیادی تجهیزات و تکنولوژی غربی نیاز خواهد بود. (ضمیمه پ را در مورد جزئیات این پیشنهادات مطالعه کنید.)

تأثیر تولید اضافی بر عرضه و تقاضا

24- برای توسعه سریعتر حوزه های گازی و نفتی کشف شده غرب سیبری که هنوز مورد بهره برداری قرار نگرفته است، تجهیزات و فنون غربی مورد نیاز است. استفاده وسیع از پمپهای شناور در حوزه های قدیمی و جدید سبب می شود که جریان این منابع به میزان کنونی مدتی بیشتر ادامه داشته باشد. تجهیزات و تکنولوژی غربی برای کشف و بهره برداری، بخصوص در حوزه های سیبری شرقی و بخش خاور دور روسیه و دریاهای قطبی بسیار ضروری و مورد لزوم است. برای یافتن منابع جدید نفتی و افزایش تولید در سالهای 1980 باید این اکتشافات صورت گیرد.

25- قسمت اعظم افزایش تولید نفتی در چند سال آینده با استفاده از تجهیزات و تکنولوژی وارداتی غرب، به غرب صادر خواهد شد تا میزان ارز خارجی دریافتی شوروی بالا برود. با پیشنهاد وزیر صنعت نفت، شاشین، برای افزایش قیمت نفت در داخل می توان دریافت که شوروی در تلاش است تا میزان مصرف داخلی را پایین بیاورد. علاوه بر این نخست وزیر کاسیگین، در بیست و پنجمین کنگره حزب کمونیست شوروی اعلام کرد که قسمت اعظم افزایش تولید نفت در سالهای 80-1976 برای برآورده ساختن «نیازهای تکنولوژیکی» استفاده خواهد شد و برای تأمین نیازهای داخلی باید از زغال سنگ، نیروی هیدروالکتریک و نیروی هسته ای بیشتر استفاده نمود. گر چه بخش حمل و نقل اقتصاد به مقدار زیادی بنزین و گازوئیل احتیاج خواهد داشت، چون تولید کامیون و اتومبیل افزایش پیدا کرده است، استفاده از نفت در امور صنعتی زیاد خواهد شد و تقاضای روزافزون صنعت شیمیایی، بهره برداری زیاد نفت و گاز را برای ساختن مواد پتروشیمی اجتناب ناپذیر خواهد نمود.

26- اگر تجهیزات و تکنولوژی غرب میزان تولید گاز طبیعی را افزایش دهد، قسمت اعظم آن احتمالاً به وسیله بازار داخلی جذب خواهد شد، چون صدور این گاز بر اساس قراردادهای طویل المدت صورت می گیرد و بازار مورد نیاز اروپای شرقی نیز تا چند سال اشباع شده است. علاوه بر این قرار است اروپای شرقی نیز مقدار زیادی گاز از شوروی وارد نماید و طرحهای کنونی، اجازه صدور بیشتر این گاز را نمی دهد. لیکن افزایش استفاده کار در داخل سبب می شود که بتوانند مقدار بیشتری از نفت تولید شده را به خارج صادر نمایند.

ص: 701

ضمیمه الف

جزئیات مربوط به صنعت و عملکرد آن در گذشته

ذخایر

حوزه های گازی و نفتی (سفره های رسوبی) داخل شوروی حدود 11 میلیون کیلومتر مربع برآورد شده است که تقریبا نیمی از مساحت زمینی و دریایی درون این کشور را تشکیل می دهد. حدود دو سوم این مقدار احتمالاً دارای مواد نفتی می باشد.

درباره وسعت منابع و ذخایر نفتی شوروی اطلاعات پراکنده ای موجود است، چون این اطلاعات از نظر دولتی دارای طبقه بندی سری می باشند. نفتی که امروزه در شوروی کشف شده به میزان 150 میلیارد بشکه تخمین زده شده است. تاکنون حدود 45 میلیارد بشکه استخراج شده و بنا به برآورد آمریکا حدود 40-30 میلیارد بشکه دیگر نیز قابل بهره برداری می باشد. (آمریکا دارای منابع نفتی معادل 33 میلیارد بشکه می باشد) قسمت اعظم این منابع در شرق کوههای اورال و بخصوص در سفره های زیرزمینی غرب سیبری یافت می شود که بنا به گزارشات مختلف، از غنی ترین سفره های نفتی زیرزمینی جهان است، لیکن دارای آب و هوایی ناسازگار و سرزمینی صعب العبور است. حوزه نفتی ساموتلور در غرب سیبری که حدود 15 میلیارد بشکه نفت دارد، ششمین حوزه نفتی غول آسای جهان است. به نظر می رسد که در آبهای دریای خزر، بارنتس، کارا، دریای شرق سیبری و نیز دریای اوخوتسک در آبهای جزیره ساخالین نیز منابع و ذخایر نفتی وجود داشته باشد. در آبهای ساخالین در یک محیط 100000 کیلومتر مربعی و در عمق 200 متری آب نیز ذخایر عظیم 45-30 میلیارد بشکه ای نفت احتمالاً وجود دارد. حدود نیمی از این ذخائر در اعماق بیش از 100 متر آبها نهفته است.

اطلاعات مربوط به ذخایر گاز طبیعی معمولاً در مجلات فنی شوروی منتشر می گردد. تعداد منابع «کشف شده» گاز طبیعی در سالهای 73-1966 شش برابر گردید و در یک ژانویه 1974 بالغ بر 22 تریلیون متر مکعب، یعنی 70 درصد بیش از ذخایر و منابع قابل مقایسه در آمریکا شد. (جدول 6 ضمیمه ت) حدود دو سوم ذخایر گاز شوروی در سیبری واقع شده و قسمت اعظم آن نیز در تویمان اوبلاست در نزدیکی خلیج اوب قرار دارد. حوزه اورنگون در تویمان اوبلاست شمالی بزرگترین حوزه گازی جهان است که حاوی 6-4 تریلیون متر مکعب گاز طبیعی می باشد.

کیفیت

کیفیت نفت شوروی در مناطق مختلف تفاوت دارد. حدود دو سوم نفت خامی که در شوروی تولید می شود، حاوی 5/0 درصد تا 2 درصد سولفور می باشد و حدود 10 درصد آن حاوی سولفور زیاد (بیش از 2 درصد) است و بقیه این نفت تولیدی، سولفوری کمتر از 5/0 درصد را دارا می باشد. بخش اعظم نفت خامی نیز که در منطقه اورالز - ولگا تولید می شود دارای ترکیبات نفت فرار و پارافین و مقدار زیادی سولفور (1 درصد تا 3 درصد) و نمک می باشد. نفت خامی که در غرب سیبری تولید می شود نیز دارای ترکیبات نفت فرار و پارافین بوده و مقدار سولفور آن بین 05/0 درصد تا 2/2 درصد متغیر است و جاذبه آن نیز 36 - 32 درجه می باشد. نفت خامی که از سومین منطقه تولیدی بزرگ، یعنی شبه جزیره مانگیشلاک در آسیای مرکزی بدست می آید نیز دارای ترکیبات پارافینی بوده مقدار سولفور آن پایین،

ص: 702

یعنی حدود 1 درصد است. این نوع نفت دارای ترکیبات مومی است و در حرارتهای پایین 90 درجه فارنهایت جامد می شود و برای عبور داده شدن از خط لوله بایستی به آن حرارت دارد. (به جدول 7 از ضمیمه ت برای مطالعه کیفیت نفت خام تولیدی در این مناطق نگاه کنید).

کیفیت نفتی که به غرب صادر می شود، معمولاً قابل مقایسه با تولیدات پالایشگاههای غربی می باشد.

شوروی تلاش می کند که نفت دارای کیفیت مرغوب را به مشتریان اروپایی بفروشد و در بسیاری از مواد نفتی که به غرب فروخته شده کیفیتی بهتر از نفت مورد استفاده داخلی داشته است.

مناطق تولیدی

منطقه اورالز - ولگا مهمترین منطقه تولید نفت شوروی است ولی بعدها غرب سیبری از آن هم مهمتر خواهد شد. در اواسط سالهای 1960 حدود 70 درصد از کل نفت تولیدی شوروی از منطقه اورالز - ولگا به دست می آمد. پس از 25 سال بهره برداری بسیاری از این حوزه ها ظرفیت تولیدی خود را از دست داده است و در سالهای اخیر تولید کاهش یافته است. از اوایل سالهای 1970 در غرب سیبری قسمت اعظم تولیدات انجام می گرفت و از سال 1965 تولید تجاری در این منطقه آغاز گشت. لیکن آب و هوا و شرایط اقلیمی سخت و دشوار توسعه حوزه ها را دچار مشکل کرده است. قرار بود با بهره برداری از حوزه های نفتی شبه جزیره مانگیشلاک در قزاقستان غربی تولید افزایش یابد، لیکن عملیات آبشویی نادرست و مشکلات پیچیده در زمینه حفر چاهها سبب شده است که تولید با آن سرعتی که پیش بینی شده بود افزایش پیدا نکند. (به جدول 8 ضمیمه ت در مورد مناطق تولیدی نفتی مراجعه کنید.) صنعت گاز شوروی در دو دهه گذشته از موفقیت چندانی در اجرای طرحها برخوردار نبوده است و دلیل عمده آن نیز عدم توانایی در هماهنگ ساختن توسعه و ساختمان و عملیات توأم با کارایی خطوط لوله و ساختن پالایشگاههای گاز در حوزه های گازی جدید می باشد. در سالهای اخیر پایان یافتن مقداری از حوزه های گازی غرب کشور نیز به عدم اجرای کامل این طرحها کمک کرده است.

مناطق شرق کوههای اورال بخش اعظم گاز تولیدی را در بر دارند. در سال 1975 حدود 45% از کل گاز تولیدی از مناطق شرق (آسیای مرکزی و غرب سیبری) بدست آمد، در حالی که در سال 1965 این منطقه فقط حدود یک ششم از کل گاز تولیدی کشور را ارائه نمود.

پالایش

تکنولوژی شوروی در زمینه پالایش، به خصوص از نظر عمق پالایش و پیچیدگی مراحل آن بطور کلی قابل مقایسه با تکنولوژی پالایش آمریکا نیست. لیکن در شوروی تقاضا برای تولیدات نفتی نیز با همین تقاضا در آمریکا متفاوت است. بخصوص که صنعت اتومبیلهای مسافربری شوروی نیز از عمده مصرف کنندگان نفتی به شمار نمی روند. در طرح مصرف شوروی که مشابه طرح مصرفی اروپای غربی است در صنایع از نفت سنگین برای سوخت و در زمینه حمل و نقل و کشاورزی از گازوئیل استفاده می گردد. نیاز شوروی به مواد بهتر نفتی از قبیل بنزین دارای اکتان زیاد و گازوئیل کم سولفور و مواد سوختی نفتی زیاد شده است و پالایشگاهها در حال توسعه بوده و پالایشگاههای عظیم دیگری نیز ایجاد می شوند تا کیفیت و انعطاف پذیری مخلوطهای تولیدی را بالا ببرند. در پایان سال 1975، کل ظرفیت

ص: 703

تقطیر پالایشگاههای شوروی در 50 نقطه بالغ بر 8 میلیون بشکه در روز برآورده شده بود. حدود 60 درصد این ظرفیت در بخش اروپایی شوروی و اورالز - ولگا متمرکز است (به جدول 10 ضمیمه ت مراجعه شود). در دهه گذشته بازده تولیدات نفتی از 5/3 میلیون بشکه در روز در سال 1965، به حدود 2/7 میلیون بشکه در روز در سال 1975، یعنی معادل دو برابر افزایش یافت (به جدول 11 ضمیمه ت نگاه کنید). در این مدت میزان تولید آنقدر بالا بوده است که علاوه بر تأمین نیاز داخلی اجازه صدور 600000 بشکه در روز را به خارج نیز داده است.

مصرف داخلی

در سالهای 75-1966 میزان مصرف داخلی از 1/3 میلیون بشکه در روز در سال 1965، به حدود 5/6 میلیون بشکه در روز در سال 1975، یعنی به میران سالانه 5/7 درصد افزایش یافته است (به جدول 12 ضمیمه ت نگاه کنید). با وجود کفایت کمیت تولید نفت، عدم انعطاف پذیری عملیات پالایشگاهها باعث به وجود آمدن کمبود در بعضی از تولیدات نفتی شده است. این کمبودهای داخلی همچنین در نتیجه عدم کفایت تسهیلات مورد لزوم برای حمل و نقل در ساعات اوج مصرف نیز به وجود می آید. بطور مثال، هنگام برداشت محصول، یعنی زمانی که قطارها مملو از مسافر است میزان سوخت گازوئیل پایین می آید.

بخش اعظم صنایع شوروی از گاز استفاده می کنند و تنها صنعت نیروی برق، یک چهارم گاز مصرفی را به خود اختصاص داده است، لیکن در سالهای 1970 بیشتر به استفاده از گاز طبیعی برای مصارف غیر سوختی پرداخته شد و از آن به عنوان یک ماده خام برای ساختن بسیاری از مواد شیمیایی بهره برداری شد و در صنعت فلزات نیز به عنوان یک عامل تخفیف دهنده در ساختن آهن و فولاد به کار گرفته شد. مصرف داخلی گاز طبیعی در دهه گذشته به میزان بیش از 2 برابر افزایش یافته، یعنی از 350 میلیون متر مکعب در سال 1965 به 775 میلیون متر مکعب در سال 1975 رسیده است (به جدول 5 ضمیمه ت نگاه کنید).

توزیع

حمل و نقل نفت هنوز هم یکی از مشکلات عمده است، چون تولید نفت خام تنها در چند منطقه صورت می گیرد که از پالایشگاهها و مراکز مصرفی خیلی دور هستند. در سال 1964 راه آهن بیشتر از هر وسیله حمل و نقل دیگر به انتقال نفت با قیمتی حدود سه برابر قیمت خط لوله پرداخت. ولی از سال 1965 با مضاعف شدن شبکه خط لوله یعنی بالغ بر 58000 کیلومتر در سال 1975 این خطوط در حمل و نقل نفت نقش مهمی را ایفا کرده اند. در سال 1974 حدود بیش از نیمی از نفت تولیدی به وسیله خط لوله حمل می گردید در حالی که راه آهن حدود 43 درصد نفت خام تولید شده را به جاهای دیگر حمل می نمود (به جدول 13 ضمیمه ت نگاه کنید). از طریق این خطوط لوله فقط نفت خام به مراکز دور دست حمل می گردد و حدود 20 درصد از تولیدات نفتی از این طریق به جاهای دیگر ارسال می گردد.

شوروی با جدیت بسیار به توسعه بخشیدن خطوط لوله گازی خود پرداخته است. در سالهای 75-1966 حدود 58000 کیلومتر خطوط لوله گازی احداث گردید که حدود 60 درصد آن را لوله های قطور (با قطرهای 40 اینچ یا بیشتر) تشکیل می داد.

ص: 704

تجارت خارجی

شوروی از سال 1955 یکی از صادرکنندگان عمده نفت بوده است. از اواسط سالهای 1960 میزان صادرات این کشور مضاعف گردید، یعنی از 3/1 میلیون بشکه در روز در سال 1965 به 6/2 میلیون بشکه در روز در سال 1975 رسید که بطور متوسط هر سال 9/6 درصد افزایش یافته است (به جدول 15 ضمیمه ت نگاه کنید). در سالهای اخیر بخش اعظم صادرات نفتی متوجه کشورهای کمونیستی و بخصوص اروپای شرقی شده است، ولی فروش نفت به غرب نیز از مهمترین منبع درآمد ارزی این کشور به حساب می آید. شوروی در سال 1974 در نتیجه فروش نفت به غرب 6/2 میلیارد دلار و در سال 1975، 2/3 میلیارد دلار ارز بدست آورد (به جدول 16 ضمیمه ت نگاه کنید).

تا چند سال قبل تقریباً همه گاز طبیعی تولیدی در داخل مصرف می رسید. لیکن افزایش صدور این گاز از سال 1970 به اروپای شرقی و غربی ورود گاز افغانستان و ایران به شوروی را جبران کرده است (به جدول 17 ضمیمه ت نگاه شود). بیشتر قراردادهایی که با کشورهای اروپای غربی از قبیل اطریش، آلمان غربی، ایتالیا و فرانسه بسته شده در بر گیرنده فروش لوله های قطور و تجهیزات کمکی لازم برای توسعه بخشیدن به شبکه گازی و نفتی به منظور تأمین نیاز داخلی و صادرات می باشد. با بالا رفتن میزان تولید داخلی و توسعه یافتن شبکه خط لوله گازی، شوروی سطح صادرات گازی خود را از 19 میلیون متر مکعب در روز افزایش خواهد داد و بنابراین صادرات گاز مهمترین منبع جلب ارز خارجی خواهد گردید.

ضمیمه ب

نیازهای تجهیزات و تکنولوژیکی برای افزایش بازده

تجهیزات و تکنولوژی غربی می تواند کارایی عملیات حوزه های نفتی و گازی را بالا برده، افزایش در بازده نفتی حوزه های کنونی به وجود آورد. انواع تجهیزات و فنون مورد نیازی که مهمترین کمک را در زمینه افزایش بازده به شوروی می کند عبارتند از:

مایعات مخصوص حفاری

در شوروی می توان گفت که تقریباً برنامه های علمی حفاری وجود ندارد. مایعات مخصوص برای این کار به مقدار کافی وجود ندارند و اکثر خدمه حفاری از گل رس مخلوط با آب و مواد دیگر استفاده می کنند. برای اینکه از شکستن مته ها ممانعت به عمل آید از هماتیت Fe203 و یا هر چیز دیگر که بتواند مایعات را سنگین تر بنماید استفاده می کنند. و در مواقعی که به علت کمبود این مایعات گل و لای موجود به چرخش در نمی آید، حفاران با استفاده از کاه و تراشه های چوب و امثال آنها، گل موجود در اطراف مته را غلظت بیشتری می بخشند تا چرخش به وجود آید. پس از پایان عملیات حفاری، گل و لای موجود را در بشکه هایی بدون در نظر گرفتن شرایط مورد نیاز برای حفاری بعدی ذخیره می کنند. این گونه اعمال به خصوص در حفر چاههای عمیق سبب وارد آمدن خسارات و ریزشهای ناگهانی شده و باعث می شود که چاهها بطور ناگهانی بلا استفاده واقع گردند.

ص: 705

مته های حفاری

کیفیت مته های حفاری روسی خیلی نامرغوب تر از مته های حفاری غربی است. مته هایی که در شوروی مورد استفاده قرار می گیرد بسیار باریک هستند. اکثر این مته ها را بدون در نظر گرفتن طبقات خاکی چاه و یا در نظر گرفتن عمق آن مورد استفاده قرار می دهند. چون از سیستم توربو - مته استفاده می شود، و وزن زنجیر مته روی خود مته قرار نمی گیرد، به همین دلیل نمی توان مته را مورد بازرسی دقیق قرار داد، نمی توان گفت که آیا مته در هنگام حفاری در حال خرد شدن و فرسوده شده است یا خیر. به همین دلیل بسیاری از مته ها را بطور نابهنگام تعویض می کنند. بطور کلی، مته های سنگ شکن آمریکایی در همان شرایط چهار تا پنج برابر بیشتر از مته های روسی کار می کند. شوروی تعداد کمی از این مته ها را از آمریکا خریداری کرده است و در نظر دارد از یک شرکت آمریکایی یک کارخانه مخصوص ساختن این مته ها را بخرد تا بتواند در سال 100000 مته تولید نماید.

تجهیزات چندکاره

در شوروی این گونه تجهیزات بسیار نادر است، چون در یک منطقه گاه لازم است چند چاه حفر نمود، به علت اینکه حوزه های تولیدی جدا وجود دارد، تجهیزات چند کاره مخصوص حفر چاه باعث می شود که در مخارج مربوط به حفاری، قطر لوله ها، دکل، تجهیزات حفاری، خطوط جریانی و پمپ نیز صرفه جویی شود.

پمپهای الکتریکی روغنی شناور دارای قوه گریز از مرکز

چون در منطقه اورالز - ولگا حدود 25-20 سال است که نفت تولید می شود. اکنون زمان آن رسیده است که از پمپهای شناور برای بازیافت مایع کلی (آب و نفت) استفاده نمود. شوروی تاکنون 1000 دستگاه از این پمپها را از آمریکا خریداری کرده است و درصدد است تا از طریق یک شرکت آمریکائی سالانه 5000 دستگاه از این پمپها را دریافت نماید. اگر از این پمپها استفاده شود میزان تولیدات نفتی حوزه های قدیم و جدید در مدت کوتاهی (2 - 1سال) بالا خواهد رفت ؛ البته به شرط اینکه عرضه کنندگان غربی این پمپها را در اختیار شوروی قرار بدهند.

وسایل حفاری چرخان، لوله های حفاری، و دکل

تولید لوله حفاری و دکل در شوروی از نظر کیفیت و کمیت مناسب نیست. علاوه بر این، توربو - مته هایی که حدود سه چهارم حفاریها را در شوروی انجام می دهد قادر نیست در اعماق بیش از 2500 متر به حفاری بپردازد. حدود 10 سال قبل برنامه ریزان شوروی استفاده از وسایل حفاری چرخان را توصیه نمودند ولی چون توربو - مته ستون فقرات صنعت نفت شوروی را تشکیل می دهد، هزینه استفاده از وسایل چرخان بسیار سنگین می شود. توانایی شوروی در حفاری رو به بهبود است لیکن به پای توانایی غرب نمی رسد. در غرب چاههای عمیق تر از 3000 متر را می توان در یک ماه حفر نمود، حال آنکه همین چاهها در شوروی سه ماه وقت می گیرد.

ص: 706

تجهیزات و تکنولوژی اکتشافی

تجهیزات اکتشافی شوروی حدود 10 سال قدیمیتر از تجهیزات مشابه آن در غرب است. وارد کردن تجهیزات زلزله سنج غربی و کامپیوترهای دیجیتال در کشف گاز و نفت شوروی، بخصوص در مناطقی از سیبری که یکی از لایه های زمین دائماً یخ زده است و نیز در مناطق اروپای شرقی و آسیای مرکزی اهمیت بسزایی دارد. البته این گونه تجهیزات چه روسی و چه غربی باشند، میزان تولید را در حوزه های کنونی بالا نخواهد برد، لیکن برای کشف حوزه های جدید که در بالا بردن تولید در سالهای 1980 نقش عمده دارد، بسیار حائز اهمیت خواهد بود.

منابع بازیافتی ثانی و ثالث

حدود نیمی از نفت شوروی از چاههایی به دست می آید که در آنها آب تزریق می کنند. در مقایسه با کارخانه های غربی، روسها پس از حفر چاههای نفتی از آبشویی زیاد استفاده کرده، برای بالا بردن تولید از تزریق آب و یا نفت بهره برداری می کنند و برای صرفه جویی در سرمایه، فضای چاه را بازتر انتخاب می کنند. تزریق بیش از حد آب(1) ، سبب ایجاد شکاف در منبع شده مانع جریان یکنواخت آنها می گردد(2) ، زمانی که آب جای نفت را در این منابع تغییر می دهد، سبب ایجاد یک ستون عمودی یا یک مخروط می گردد. طرح اصلی منبع که حدود 50 تا 65 هکتار را شامل می گردد، تولید نیاز به چاههای اضافی دارد؛ البته اگر لازم باشد تولید از همین منابع به میزان قبلی ادامه یابد.

شوروی از پروژه های بازیافتی ثالث (استفاده از مواد شیمیایی و حرارتی بر بخشهای سنگی منابع) استفاده کرد و توانست در سال 1975 تنها 20 میلیون بشکه نفت بدست آورد. کار بر روی روشهای ثالث بازیافتی ادامه دارد و از طریق آن می توان حدود 70 تا 80 درصد نفت موجود را نیز استخراج کرد، لیکن هزینه آن زیاد است و نظارت شدید لازم است و علاوه بر آن مدت زیادی وقت صرف خواهد شد تا بتوان به تولید اضافی دست یافت. شوروی قراردادهایی در زمینه علمی و تکنیکی با دو شرکت آمریکایی منعقد ساخته است که یکی از جنبه های آن در بر گیرنده منابع بازیافتی ثانی و ثالث می باشد.

ضمیمه پ

همکاری مشترک پیشنهادی در زمینه گاز مایع طبیعی

احتمالاً شوروی در ازای فروش درازمدت گاز مایع طبیعی خواهد توانست به کمک شرکتهای غربی حوزه های گازی خود را در سیبری توسعه بخشد. در سال 1972 پیشنهاد شد که شرکت نورث استار و یاکوتسک به همکاری بپردازند و در عوض 85 میلیون متر مکعب گاز به آمریکا فروخته شود. پس از یک سال کار به علت وجود اختلاف بر سر قیمت گاز طبیعی و تأمین هزینه مالی تأسیسات فعالیت متوقف

ص: 707

1- تزریق افراطی آب در پاهها زمانی که نفت را نیز نمی توان به همان سرعت خارج نمود سبب می شود که به جای به وجود آمدن یک سطح افقی دلخواه یک سطح مخروطی شکل ایجاد شود و به همین دلیل اگر چاه و یا پاههای دیگری در اطراف آن حفر نشود مقدار زیادی نفت از دست می رود

2- جریان ناهماهنگ آب در بخش های نفوذپذیر منابع سبب می شود که آب با شدت بیشتری فرار نموده در جریان نفت چیزی شبیه یک ستون عمودی را پدید آورد.

گردید. لیکن در مورد هر دو پروژه در ماههای اخیر مذاکرات آغاز شده است.

نورث استار

پروژه نورث استار بوسیله کنسرسیومی مرکب از سه شرکت آمریکایی یعنی تناکو تگزاس، ایسترن ترانسمیشن و براون اندروت آغاز به کار کرد. قرار بود گاز طبیعی مایع بوسیله یک خط لوله 48 اینچی به طول 2400 کیلومتر از حوزه گازی یورنگوی در غرب سیبری به یک کارخانه تبدیل مایع در نزدیکی مورمانسک حمل شده و از آنجا بوسیله تانکرهای مخصوص حمل گاز مایع به ساحل شرقی آمریکا رسانده شود. قرار است تحویل گاز در سال 1980 آغاز شده و بالغ بر 57 میلیون متر مکعب (یعنی 5/2 درصد مصرف آمریکا و 10 درصد مصرف ساحل شرقی) به مدت 25 سال ادامه یابد. سرمایه لازم حدود 5/7 میلیارد دلار آمریکایی و یک میلیارد روبل روسی برآورده شده بود. قرار بوده درباره قیمت گاز بعداً مذاکره گردد؛ چون احتمال می رفت که گاز حاصله با گاز موجود در آمریکا رقابت بنماید.

کنسرسیوم امیدوار بود که بانک صادرات و واردات در این زمینه سرمایه گذاری نماید؛ لیکن قانونی که در سال 1974 از کنگره گذشت این احتمال را از بین برد.(1) با این وصف، به اصرار شوروی قرار شد از سرمایه گذاری و تجهیزات اروپایی برای آغاز کار استفاده شود. سرمایه لازم برای این پروژه در حال حاضر 10 میلیارد دلار برآورده شده است که 7 میلیارد دلار آن باید از طریق فرانسه، آلمان غربی و احتمالاً انگلیس تأمین اعتبار گردد.

لوله و تجهیزات مورد نیاز برای این پروژه بجای اینکه از آمریکا وارد شود از اروپا تأمین خواهد گردید. فرانسه حدود یک چهارم گاز استخراج شده را دریافت خواهد کرد، و 40 میلیون متر مکعب باقیمانده نیز در صورتی که کمیسیون نیروی فدرال تصویب نماید، با قیمت تعیین شده وارد آمریکا خواهد گردید.

در هنگام مذاکرات نفتی در ژانویه 1976 در مورد قیمت، توافقی پدید نیامد. لیکن علیرغم این امکان که ممکن است دولت آمریکا اجازه ورود چنین گازی را به کشور خود ندهد، شورویها خواستار آغاز مذاکرات بوده اند. هنوز در مورد تصاحب و یا کنترل 20 تانکر مخصوص حمل گاز که قرار است ساخته شود تصمیمی گرفته نشده لیکن شوروی مایل است تعدادی از آنها را در اختیار داشته باشد. در صورتی که حامیان شوروی بتوانند در این زمینه تأییدیه ای به دست آورند، در ماه ژوئن قراردادی منعقد خواهد گردید. کنسرسیوم آمریکایی نیز سعی خواهد کرد برای وارد کردن این گاز به آمریکا از طرف کمیسیون نیروی فدرال تأیید و تصویب لازم را بدست آورد تا نورث استار بتواند کار خود را در سال 1978 آغاز نماید. کنسرسیوم امیدوار است که ارسال گاز در سال 1981 آغاز شود و جریان اصلی کامل نیز در سال 1983 به وجود آید. دولت آمریکا نیز با وجود اینکه از کنسرسیوم خواسته است که به مذاکرات خود با شوروی ادامه دهد، هنوز رسما آنرا تأیید ننموده است.

ص: 708

1- سرمایهگذاری بانک صادرات و واردات در پروژه های انرژی شوروی اکنون با تأئید کنگره ٬ سالانه بالغ بر 300 میلیون دلار آمریکا می شود.

یاکوتسک

این طرح در بر گیرنده همکاری آمریکا - ژاپن - شوروی به منظور بهره برداری از منابع گاز طبیعی موجود در نزدیکی یاکوتسک در بخش خاور دور شوروی است. مذاکرات کنسرسیوم نیز در برگیرنده شرکت گاز طبیعی الپاسو، اکسیدنتال پترولیوم و شرکت بکتل می باشد. در اصل قرار بود سرمایه گذاری غربی بالغ بر 4 تا 5 میلیارد دلار در زمینه اکتشاف و توسعه حوزه های گازی، انتقال گاز از طریق یک خط لوله 3500 کیلومتری به یک کارخانه گاز مایع در نزدیکی ناخورکا و تحویل 28 میلیون متر مکعب به آمریکا و ژاپن در طول 20 سال باشد. ژاپنیها مایل هستند برای تغییر انرژی این کار را آغاز کنند ولی از آمریکا نیز خواسته اند که در زمینه مالی و فنی همکاری نماید.

برخلاف منابعی که در یورنگوی وجود دارد، منابع یافته شده در یاکوتسک قادر نیست نیاز این سرمایه گذاری مشترک را برآورده سازد. قبلاً پیش بینی شده بود که برای تحکیم این منابع 400 میلیون دلار هزینه لازم است که شوروی دویست میلیون و ژاپن و آمریکا نیز هر یک 100 میلیون می بایست بپردازند. بعدها شورویها ادعا کردند که خودشان در امر اکتشاف پیشرفتهایی کرده اند و از ژاپن و آمریکا خواستند که هر یک فقط 25 میلیون دلار سرمایه گذاری نمایند. انعقاد رسمی قرارداد در اواخر ماه مارس انجام گرفت و حدود 2 تا 3 سال وقت لازم است تا بتوان کار اکتشاف را به پایان رساند.

کنسرسیوم آمریکایی به علت محدودیتهای سرمایه گذاری بانک صادرات و واردات هنوز نمی داند که باید در کارها شرکت نماید یا خیر. هنوز معلوم نیست که اگر آمریکاییها از زیر بار شانه خالی کنند آیا ژاپنیها به تنهایی وارد کار خواهند شد یا نه.

ضمیمه (ت)

جداول آماری

جدول 1 شوروی: تولید نفت خام و گاز طبیعی نفت خام1 گاز طبیعی سال میلیون تن متریکمیلیون بشکه در روز2میلیارد متر مکعب میلیون متر مکعب در روز معادل میلیون بشکه نفت در روز319609/14796/23/458/12377/019659/24286/47/1278/34916/2197035306/79/1973/54235/319711/37754/74/2129/58160/319724/40001/84/2219/60475/3 197342958/83/2365/647419749/45818/96/2608/71342/419757/49081/93/2896/79290/4برنامه 19765204/1031132/85530/5برنامه1980 640-620 8/12-4/12 435-4001188-1093 37/7-78/6 1. شامل گاز فشرده 2. هر تن متریک معادل 3/7 بشکه است 3. یک میلیون متر مکعب گاز شوروی معدل 6180 بشکه نفت حرارت تولید می کند

ص: 709

جدول 2 شوروی: برآورد تولید و مصرف منابع اولیه انرژی 1965 1970 1974 1975 1980 منبع انرژی کمیت %کمیت %کمیت %کمیت %کمیت %کل06/1410087/1710073/2110007/231004/48100زغال سنگ76/54106/69/2372/69/3085/67/298/75/27نفت186/45/3406/705/3918/93/4281/95/428/115/41گاز طبیعی6/24/1535/38/1842/43/2090/43/217/66/23نیروی هیدروالکترویک47/03/064/06/364/09/263/07/28/08/2نیروی هسته ایقابل اغماضقابل اغماض02/01/008/04/011/05/05/08/1منابع دیگر281/08/574/01/469/02/377/03/38/08/2مصرف کل 55/1210080/1510020/1910024/201009/24100زغال سنگ51/59/4383/59/3650/69/3365/68/325/71/30نفت62/68/2823/51/3395/62/3636/74/364/98/37گاز طبیعی15/21/1736/33/2138/48/2278/46/2361/24نیروی هیدروالکترونیک 46/07/362/09/360/01/357/08/27/08/2انرژی هسته ایقابل اغماضقابل اغماض02/01/008/04/011/06/05/02/0منابع دیگر2 81/05/674/07/469/06/377/08/38/02/3 1. شامل گاز فشرده 2. سنگ نفت زا، تورب یا زغال سنگ نارس، چوب برای سوخت جدول 3 شوروی: برآورد عرضه و تقاضای نفت میلیون بشکه در روز 196019701974197519761980عرضه 90/415/729/269/95/101/12تولید داخلی 86/406/781/981/94/1018/112واردات 04/009/011/015/01/03/0تقاضا 90/415/729/969/95/101/12مصرف داخلی 62/323/595/636/78/734/94موجود برای صدور 28/192/134/260/26/27/2به اروپای شرقی 45/081/081/126/13/15/1به دیگر کشورهای کمونیست 13/020/026/029/03/03/0به کشورهای غیرکمونیست 70/091/090/005/119/0که از آن: ارز به دست آمده 47/046/062/077/08/07/0 1. شامل گاز فشرده 2. رقم مورد نظر در برنامه پیش بینی شده 3. برنامه خواستار تولید به میزان 8/12 - 4/12 میلیون بشکه در روز است

ص: 710

4. با فرض بر اینکه میزان مصرف سالانه داخلی در سالهای 80 - 1976، 5% افزایش خواهد داشت جدول 4 شوروی: حفاری برای گاز و نفت سال حفاریهای اکتشافی حفاریهای توسعه ای مجموع 1960 02/4 69/3 71/7 1965 57/5 15/5 72/10 1967 80/5 91/5 17/11 1970 15/5 74/6 98/11 1971 25/5 88/6 3/12 1972 14/5 58/7 72/12 1973 22/5 41/8 63/13 1974 36/5 90/8 26/14 برآورد 1975 00/15 جدول 5 شوروی: برآورد عرضه و تقاضای گاز طبیعیمیلیون بشکه در روز 1965 1970 1974 1975 1976 1980 عرضه 8/349 552 5/746 6/826 882 1106 تولید داخلی 8/349 524 8/713 6/792 8471 10662 واردات .....

7/9 7/32 34 35 40 تقاضا8/349 552 5/746 6/826 882 1106 مصرف داخلی 7/348 534 708 6/773 812 946 صادرات 1/1 9 5/38 53 70 160 به اروپای شرقی 1/1 4/6 4/23 31 35 90 به اروپای غربی .....

6/2 1/15 22 35 70 تجارت خالص 1/1 7/0- 8/5 19 35 120 1. برنامه خواستار تولید 313 میلیارد متر مکعب یا 855 میلیون بشکه در روز است.

2. برنامه بزده 400 تا 435 میلیارد متر مکعب یا 1093 تا 1188 میلیون متر مکعب در روز را پیش بینی می کند.

جدول 6 شوروی منابع گاز طبیعی منطقه 1965 1970 1974 مجموع 3220 12100 22500 غرب سیبری 315 7116 14400 شرق سیبری 91 439 700 بخش اروپای شرقی 1771 2583 4400 آسیای مرکزی و قزاقستان1043 1962 3300

ص: 711

منابعی که با الف + ب + پ 1 علامت گذاری شده اند در شوروی به معنی منابع کشف شده است ولی در آمریکا به معنی منابع قابل بهره برداری می باشد.

جدول 7 شوری: کیفیت نفت خام تولید شده در حوزه های مهم مشخصات ساموتلر روماشینکو موخانفو تویمازی آرلان اوزن قدرت تولید کننده نیشنوارتوفسک تاتار کوب بیشف باشکیر باشکیر مانگیشلات منطقه تولیدی غرب سیبری اورالز - ولگا اورالز - ولگا اورالز - ولگا اورالز...

آسیای مرکزی جاذبه35 33 35 - 34 34 30 - 27 34 - 33 میزان درصد سولفور9/0 6/1 2/1 - 8/1 4/1 4/3 - 7/2 1/0 - 2/0 پایه متوسط متوسط متوسط متوسط متوسط دارای ترکیبات پارافینی نقطه جریان یابی محصول،حجم، درصد15 - 5 0 18 22- 15 85 - 90 گازولین و نفت 30 24 25 26 20 15 نفت مصرفی سوخت خانگی 22 20 25 20 20 15 نفت سنگین و مواد زائد38 48 43 44 52 61 گاز و مقدار از دست رفته 2 2 2 2 2 2 جدول 8 شوروی: تولید نفت خام1 در هر منطقهمیلیون بشکه در روز 1965 1970 1971 1972 1973 1974 19752 19803 مجموع 86/4 06/7 54/7 01/8 58/8 18/9 81/9 6/412 اورالز - ولگا48/3 17/4 23/4 31/4 40/4 44/4 48/4 7/3 غرب سیبری 01/0 63/0 90/0 25/1 75/1 23/2 96/2 1/64 آسیای مرکزی 28/0 60/0 68/0 72/0 77/0 80/0 82/0 0/1 شمال قفقاز 41/0 68/0 72/0 69/0 59/0 53/0 50/0 4/0 آذربایجان شوروی43/0 40/0 38/0 37/0 36/0 35/0 34/0 3/0 اوکراین شوری 15/0 28/0 29/0 29/0 28/0 27/0 26/0 2/0 کومی 04/0 11/0 12/0 13/0 13/0 14/0 16/0 5/0 بایلوروسیان شورویناچیز 08/0 11/0 12/0 14/0 16/0 18/0 3/0 خاور دور05/0 05/0 05/0 05/0 05/0 05/0 05/0 05/0 مناطق دیگر 01/0 06/0 06/0 08/0 11/0 11/0 06/0 05/0 1. شامل گاز فشره 2. برآورده شده 3. طرح ریزی شده 4. حد وسط بازده برنامه ریزی شده جدول 9 شوروی: تولید گاز طبیعی در هر منطقهمیلیون متر مکعب در روز 1965 1970 1971 1972 1973 1974 19751 19802 مجموع 8/349 32/542 9/581 9/604 5/647 8/713 6/792 11413 آسیای مرکزی 49 7/131 1/148 8/162 196 226 4/257 326 شمال قفقاز 4/110 8/104 1/99 1/82 8/70 68 1/65 57 اوکراین شوروی 9/107 8/166 177 1/184 6/186 2/187 188 170 غرب سیبری 9 5/26 5/26 1/31 45 7/67 103 383 کومی 2/2 17 5/27 4/36 2/38 7/46 1/48 59 آذربایجان شوروی17 15 9/15 7/18 9/22 9/24 2/27 31 اورالز - ولگا3/54 5/80 8/87 7/89 88 3/93 8/103 115

ص: 712

1. برآورد شده 2. برنامه ریزی شده 3. حدوسط بازده پیش بینی شده جدول 10 شوروی: برآورد ظرفیت پالایش هر منطقه، 1975 اولیه تقطیر ظرفیتهزار بشکه در روز درصد از مجموع مجموع8000 100 بخش اروپائی شورویو شمال پالایشگاههای عمده: 2600 33 پولوتسک 580 ...

کیرشی 480 ...

گورکی 440 ...

ریاضان420 ...

موزیر240 ...

اورالز - ولگا2100 26 پالایشگاههای عمده:یوفا480 ...

کویبیشف350 ...

پرم270 ...

ولگوگراد240 ...

سیزران230 ...

قفقاز 1400 18 پالایشگاههای عمده:باکو750 ...

گروزنی500 ...

سیبری و خاور دور 1000 12 پالایشگاههای عمده:

آنگارسک530 ...

اومسک240 ...

اوکراین 500 6 پالایشگاههای عمده:

کرمنچوگ240 ...

آسیای مرکزی 400 5 پالایشگاههای عمده: کراسنوودسک 150 ...

جدول 11 شوروی: برآورد تولید محصولات نفتی 1965 1970 1974 1975 مجموع 50/3 00/5 70/6 20/7 گازولین (بنزین)73/0 05/1 45/0 55/1 نفت مصرف خانگی135/0 42/0 50/0 53/0 گازوئیل98/0 45/1 90/1 05/2 روغن ماشین آلات 13/0 18/0 25/0 26/0

ص: 713

مواد دیگر213/1 90/1 60/2 81/2 1. شامل سوخت جت 2. شامل نفت سوختی اضافی، آسفالت، واکس، کوک نفتی و غیره جدول 12 شوروی: مصرف محصولات نفتی 1965 1970 1974 1975 مجموع113/3 45/4 00/6 45/6 گازولین (بنزین) 70/0 98/0 33/1 40/1 نفت سفید33/0 38/0 45/0 50/0 گازوئیل 83/0 22/1 58/1 70/1 روغن موتور13/0 18/0 24/0 25/0 مواد دیگر14/1 69/1 40/2 60/2 1. کمبودی که در مقایسه با جدول 3 وجود دارد در نتیجه احتساب نفت از دست رفته خام بین چاه و نفت بود و علاوه بر آن در نتیجه کم کردن گاز و به هدررفتن آن در پالایشگاه به دست آمده است.

جدول 13 شوروی: حمل و نقل نفت خام و محصولات نفتی1 سال خط لوله ریل رودخانه مجموع 1965 51/4 44/4 50/045/9 1970 80/6 06/6 67/0 35/13 1971 05/7 46/6 70/0 21/14 1972 77/7 81/6 67/0 25/15 1973 43/8 21/7 68/0 32/16 1974 94/9 هیچ چیز هیچ چیز هیچ چیز 1. دربر گیرنده حمل و نقل وسیله تانکرهای نفتی چرخدار که در اینباره اطلاعاتی در دست نیست.

جدول 14 شوروی: شبکه خطوط لوله گاز و نفت سال نفت خام و محصولات نفتی گاز طبیعی 1965 2/28 8/41 1970 4/37 5/67 1971 0/41 5/71 1972 9/42 7/77 1973 2/47 5/83 1974 0/53 1/92 1975 5/57 4/99

جدول 15 شوروی: خلاصه تجارت نفتیمیلیون بشکه در روز صادرات نفت خام محصولات نفتی مجموع 1965 87/0 41/0 28/1 1970 34/1 58/0 92/0 1971 50/1 61/0 11/2 1972 52/1 62/0 14/2 1973 71/1 67/0 38/2 1974 61/1 73/0 34/2 1975 86/1 74/0 60/2 واردات 1965 ...

04/0 04/0

ص: 714

1970 07/0 02/0 09/0 1971 10/0 03/0 0013 1973 26/0 03/0 29/0 1974 09/0 02/0 11/0 1975 13/0 02/0 15/0

جدول 16 شوروی: تجارت خارجی در نفت1 هزار بشکه در روز 1965 1970 1974 1975 19802 صادرات 1280 1920 2340 2600 2700 به کشورهای کمونیستی 580 1010 1440 1550 1800 اروپای شرقی 450 805 1180 1260 1500 کوبا95 120 155 160 200 یوگسلاوی 20 55 75 90 70 دیگران 15 30 30 40 30 به کشورهای غیرکمونیستی 700 910 900 1050 900 اروپابی غربی 455 760 750 880 700 فنلاند90 155 180 175 هیچ چیز فرانسه 30 50 30 70 هیچ چیز ایتالیا145 205 135 135 هیچ چیز سوئد55 95 60 70 هیچ چیز آلمان غربی 60 125 125 150 هیچ چیز دیگران 75 130 220 280 هیچ چیز خاورمیانه و نزدیک45 60 30 45 20 مصر15 30 4 5 هیچ چیز یونان 25 20 20 38 هیچ چیز دیگران 5 10 6 2 هیچ چیز افریقا20 25 23 20 30 غنا12 10 6 3 هیچ چیز مراکش8 14 13 13 هیچ چیز دیگران ...

1 4 4 هیچ چیز آسیا125 60 52 60 30 هندوستان 28 5 20 25 هیچ چیز ژاپن 78 54 25 26 هیچ چیز دیگران 19 1 7 9 هیچ چیز آمریکای لاتین 55 ...

25 30 20 آرژانتین 8 ...

...

برزیل 47 ...

25 30 20 آمریکای شمالی ...

5 20 15 100 کانادا...

...

3 5 ...

ایالات متحده آمریکا...

5 17 10 100 صادرات شوروی به کشورهای دارای ارز معتبر470 640 620 770 700 به میلیون دلار آمریکا ارز معتبر دریافتی 230 405 2560 3180 هیچ چیز هزار بشکه در روز واردات 40 90 110 150 300 عراق ...

...

78 108 هیچ چیز لیبی ...

...

هیچ چیز مصر...

40 3 5 هیچ چیز سوریه ...

...

7 ...

هیچ چیز رومانی330 11 9 10 هیچ چیز

ص: 715

دیگران 10 39 13 27 هیچ چیز 1. شامل نفت خام و محصولات نفتی 2. برآورد شده 3. فقط محصولات نفتی جدول 17 شوروی: تجارت خارجی در گاز طبیعیمیلیون متر مکعب در روز 1965 1970 1974 1975 19801 صادرات 1/1 0/9 5/38 0/53 160 به اروپای شرقی1/1 4/6 4/23 0/31 90 بلغارستان ...

...

8/0 2/3 17 چکسلواکی...

7/3 9/8 1/10 22 آلمان شرقی...

...

9/7 1/9 18 مجارستان...

...

7/1 11 لهستان 1/1 7/2 8/5 9/6 16 رومانی...

...

6 به اروپای غربی...

6/2 1/15 0/22 70 اطریش...

6/2 8/5 1/5 8 فنلاند...

...