در حال دریافت اطلاعات

لطفا منتظر بمانید!

سند شماره 9

گزارشی پیرامون گسترش اقتصادی سیبری

موضوع سند

گسترش اقتصادی سیبری
مشخصات ارسال سند

از:

متفرقه

به:

متن سند




سند شماره (9)


سری - غیر رؤیت برای بیگانگان غیرقابل رؤیت برای پیمانکاران و مشاوران


پیمانکار دفتر تحقیقات و اطلاعات (طبقه بندی نشده) گسترش اقتصادی سیبری


ص: 743





(طبقه بندی نشده) یافته های مهم


به غیر از گسترش صنایع متمرکز بر نیرو (چون صنعت آلومینیم) در اطراف نیروگاههای غول آسای هیدروالکتریک، گسترش اقتصادی سیبری در دهه های اخیر به جای گسترش همه جانبه صنعتی بر استخراج منابع تأکید افزون تری داشته است. عدم توانایی رژیم شوروی در جلب مردم به سکونت در سیبری و تحلیل رفتن منابع مواد خام قدیمیتر، بخصوص منابع انرژی علت العلل پیدایش این جهت گیری بوده است.


درست است که سیبری تنها 10 درصد جمعیت شوروی را در برگرفته است، لیکن این منطقه حدود 88 درصد منابع انرژی شناخته شده و منابع فلزات غیر آهنی کشور را نیز در برمی گیرد. برنامه پنج ساله جاری (80 - 1976) معترف است که سیبری می تواند افزایش پیش بینی شده بازده نفت، گاز و آلومینیوم، 90 درصد افزایش زغال سنگ، 80 درصد بازده مس و 70 درصد بازده هیدروالکتریسیته را برای شوروی تأمین نماید.


مناطقی از سیبری که اخیرا گسترش یافته اند - چون تویمان اوبلاست و مناطق مجاور راه آهن اصلی بیکالامور - نشانگر روند جدید در جهت استخراج منابع است ؛ به طور مثال، سه چهارم نفت تویمان به جای اینکه در محل مصرف گردد به سوی غرب سرازیر می گردد. با وجود اینکه برنامه ریزان شوروی مطمئن هستند که بیکالامور سرانجام منجر به گسترش مجتمعهای صنعتی منطقه ای در خاور دور خواهد شد، ولی این گسترش تا چند دهه دیگر امکان پذیر نیست. در همین اثناء راه آهن بیکالامور، مس یودوکان، زغال سنگ یاکوتسک، سنگ آهن آلدان، و چوب و الوار سیبری را یا به سوی غرب و بخش اروپایی شوروی منتقل خواهد ساخت یا آنان را به بنادر اقیانوس آرام جهت صدور خواهد برد.


هزینه سنگین این گسترش سبب شده است کهشوروی خواستار مشارکت غرب و ژاپن در پروژه های سیبری باشد. چند کشور غربی با شوروی قراردادهایی در زمینه احداث خط لوله در ازای دریافت گاز امضاء کرده اند. شوروی و ژاپن نیز قراردادهای مشابهی به منظور گسترش و بهره برداری مواد خام بستر سیبری در اقیانوس آرام منعقد ساخته اند و شرکتهای آمریکایی و ژاپنی در حال حاضر با شورویها در مورد گسترش و بهره برداری گاز طبیعی یاکوتسک به مذاکره پرداخته اند. گرچه چند عامل سبب هوشیاری طرفین در مورد منافع حاصله از قراردادهای جبرانی شده است، ولی مشکلات موجود در زمینه انرژی امکان انعقاد قراردادهای بیشتری را در آینده حفظ خواهد کرد.


(طبقه بندی نشده) گسترش و عمران سیبری توسط شوروی در دوران قبل از جنگ جهانی دوم استراتژی گسترش و عمران همه جانبه سیبری از کوههای اورال در غرب، تا دریاهای اوخوتسک و ژاپن در شرق و از قزاقستان، مغولستان و چین در جنوب تا اقیانوس منجمد در شمال ادامه دارد (به نقشه نگاه کنید). بنابراین بیش از نیمی از شوروی را در بر گرفته و 63 درصد بزرگتر از آمریکاست. این صحرا که ماکسیم گورکی آن را «سرزمین مرگ و زنجیر» خوانده بود، مانند «الدورادوی» شرقی در بر گیرنده آن چنان منابعی است که می تواند قدرت شوروی را چند برابر افزایش دهد. علی رغم موانع سهمناک ناشی از آب و هوا و سرزمین سیبری، رژیم شوروی، مانند اعقاب تزاری خود، نتوانسته است در برابر منافع احتمالی حاصله از بهره برداری این


ص: 744




سرزمین غنی مقاومت نماید.(1) استراتژی عمران و گسترش سیبری توسط شوروی از چند مرحله گذشته است، که هر یک نشانگر نیاز فوری اقتصاد ملی، شرایط استراتژیک، وسیاست کاری است.(2) با آغاز اولین برنامه 5 ساله در اواخر سالهای 1920 و 1930، رژیم استالینیست تلاش کرد که برنامه عمران و گسترش همه جانبه سیبری را تحقق بخشد. این برنامه عبارت است از:


تلاش نه تنها برای استخراج و صدور منابع طبیعی سیبری به بخش اروپایی شوروی بلکه برای ساکن کردن مردم در این منطقه و موجبات پیدایش صنایع محلی با استفاده از منابع طبیعی منطقه نیز ادامه دارد.


این سیاست، که بخشی از آن استوار بر توزیع هماهنگ تر نیروهای مولد بود، ولی نشان می داد که رژیم میل دارد کارخانه های صنعتی خود را در مناطق داخلی یعنی دور از راههای تهاجم غربی قرار دهد. موجودیت تعداد کثیری از کارگران اجباری که می توانستند پروژه هایی را به راه اندازند که برای کارگران آزاد چندان جذابیتی به همراه نداشت، موجب سهولت این سیاست گردید.


در سالهای بین 1918 و 1941، سرمایه گذاری سیبری تقریباً و به طور متوسط معادل 41 تا 15 درصد کل سرمایه گذاریهای شوروی بود. بخش اعظم این سرمایه گذاری نیز در مجتمع آهن و پولاد اورال کوزنتسک متمرکز شده بود. استخراج همزمان زغال سنگ سیبری (کوزنتسک) و سنگ آهن اورال ایجاب می کرد که دو مرکز آهن و پولاد جدید یکی در نزدیکی ماگینتوگورسک در اورال و دیگری در نزدیکی استالینسک (پس از 1961، نووکوزنتسک) در بستر کوزنتسک گسترش و ایجاد شود.


بخش سیبریایی این پروژه در طول اولین برنامه 5 ساله 44% سرمایه گذاری صنعتی غرب سیبری و در طول 5 ساله دوم 25% آن را به خود اختصاص داد. ماحصل این سرمایه گذاری، منافع بسیار سرشاری بود.


تولید زغال سنگ کوزنتسک 5/2 برابر چه در برنامه 5 ساله اول و چه در برنامه 5 ساله دوم افزایش یافت و در سال 1940 به سطح 5/22 میلیون تن یا 5/13 درصد کل زغال سنگ تولیدی شوروی رسید. در همان سال کوزنتسک 3/10 درصد کل پولاد تولیدی شوروی را تأمین نمود.


مهمترین عنصر مجتمع اورال - کوزنتسک صنعت شیمیایی استوار بر کک آن بود. اولین برنامه 5 ساله شاهد گسترش کارخانه کک - شیمیایی بود که در سال 1924 در کمروف وارد عمل شده بود. این گسترش نیز به نوبه خود سبب پیدایش مجتمع کک - شیمیایی جدیدی شد که کودهای نیتروژن دار، رنگهای آنیلین و دیگر مشتقات زغال سنگ را تولید می نمود. تا سال 1940، 9/6% کل بازده کود شیمیایی شوروی توسط کمروف تولید می شد.


درست است که مجتمع اورال - کوزنتسک در غرب سیبری بزرگترین برنامه سرمایه گذاری در سیبری قبل از جنگ جهانی دوم به شمار می آمد، لیکن بخش اعظم سرمایه گذاری منطقه به سوی منطقه خاور دور


ص: 745




1- سیبری به سه منطقه اقتصادی تقسیم شده است : سیبری غربی ٬ سیبری شرقی ٬ و شرق دور سیبری. سیبری غربی از کوههای اورال تا رودخانه نیسیف ادامه دارد ٬ سیبری شرقی از رودخانه نیسیف تا آبریز اقیانوس آرام یعنی در امتداد بالاترین نقطه انحنای رود آمور ٬ در مجاورت مرز غربی یاکوتسکایای شوروی در شمال دریاچه بیکال تا دریای لاتیف ادامه دارد. بخش خاور دور شوروی نیز باقیمانده سیبری را دربر می گیرد.
2- جهت مطالعه تاریخ تکامل گسترش سیبری ٬ به اثر تئودور شبادو ویکتورموت تحت عنوان دروازه ای به منابع سیبری ٬ واشنگتن دی. سی. انتشارات اسکریپتا 1977 ٬ مراجعه کنید. منابع زغال سنگ و هیدروکربن شوروی و راه آهن اصلی بیکالامور (بام) (به نقشه در قمست انگلیسی مراجعه شود م).

سیبری سرازیر شده بود این ارجحیت منطقه ای ناشی از : 1) سرعت بخشیدن به برنامه مهاجرت به مناطق ساحلی اقیانوس آرام در شوروی 2) گسترش منابع طبیعی مورد نیاز (بخصوص طلای دره کولیما در شمال بندر شهر مگادان) و 3) ایجاد یک فضای همه جانبه در خاور دور و کاهش هزینه سرسام آور انتقال کالاهای ضروری از غرب شوروی به این نقطه بود.


سرمایه گذاری در خاور دور سیبری در آغاز جنگ جهانی دوم با تلاش مسکو در جهت تأمین دفاع منطقه در برابر تهدید روزافزون نظامی ژاپن، شدت بیشتری یافت. بخش اعظم سرمایه گذاری اولیه متوجه گسترش یافتن حوزه های نفتی ساخالین شمالی شده بود که در سال 1940 حدود 6/1% کل تولید نفت شوروی را تأمین نمود. پالایشگاههای نفتی در خاباروسک در سال 1935 و در کومسومولسک در سال 1942 گشایش یافت.


صنعت چوب سنتی سیبری نیز در دوران ماقبل از جنگ توسعه یافت، سهم چوب و الوار اره شده در تولید کلی چوب بالا رفت چون صنعت ساختمان سازی نیاز بسیاری به آن داشت - در سال 1940 سیبری 6/22% کل چوبهای اره شده شوروی را تأمین نمود. با این وصف در سیبری محصولات جنگلی، به خوبی مورد استفاده واقع نمی گردید.


صنعت تهیه چوب و الوار پس از جنگ نیز به خاطر احداث راه آهن سوخت رسان از خط اصلی سیبری به سمت شمال رشد بیشتری یافت. در اواسط سالهای1970، سیبری 1/35% کل چوب گرد تولیدی شوروی را تأمین نمود. در حالی که مهمترین مناطق تولیدی در تویمان و تومسک اوبلاست (در غرب سیبری) که از نویارسک کری و ایرکوتسک اوبلاست (در شرق سیبری) و خاباروسک کری (در خاور دور سیبری) سام واقع شده بودند.


(طبقه بندی نشده) تأثیر جنگ گسترش صنعتی سیبری در طول جنگ جهانی دوم نیز سرعت یافت و با در معرض خطر قرار گرفتن صنایع در برابر پیشرفتهای آلمان، این صنایع از بخش اروپایی شوروی به سیبری منتقل گردید. اکثر این انتقالها به غرب سیبری جایی که درصد کل سرمایه گذاری شوروی تنها 1/6% در سالهای 45 - 1941 بود و قبلاً یعنی در سالهای 32 - 1928 حدود 4/4% بود، صورت گرفت. در سالهای 45 - 1941 یعنی زمانی که مناطق غربی شوروی اشغال شده بود، سیبری به طور کلی 18% سرمایه گذاری شوروی را که هنوز هم بی سابقه است به خود اختصاص داد.


گرچه قبل از جنگ چند مرکز ماشین سازی در جاهایی از قبیل اومسک و نووسیبرسک، صنعتی شدن اولیه سیبری نقش چندان مهمی را ایفا نکرده اند. در سال 1937، بطور مثال، ساختن ماشین آلات تنها 17% کل ارزش تولیدی سیبری و 30% کل ارزش تولیدی شوروی را تشکیل می داد.


در نتیجه همین تخلیه و انتقال، این منطقه از اهمیت بسیاری برخوردار گشت سیبری از سال 1940 تا سال 1943، توانست بازده خود را یازده برابر افزایش دهد. بخش اعظم افزایش مربوط به ماشین سازی نیز از تأمین نیازهای صنایع دفاعی زمان جنگ ناشی می گردید. از جمله دیگر کارخانه های جدید صنعتی که در این زمان وارد سیبری شد، کارخانه های تولید تجهیزات کشاورزی روبتسوسک (در آتلی کری) و کرازنویارسک را می توان نام برد. مناطق اومسک و نووسیبرسک به صورت شهرکهای پررونق درآمدند.


جمعیت نووسیبرسک در دوران آمارگیری 59 - 1939 به 480000 نفر و جمعیت اومسک به 300000


ص: 746




نفر بالغ گردید.


گرچه بر گسترش صنعت سازندگی مصنوعات سیبری در سالهای جنگ تأکید می شد، لیکن صنایع اولیه استوار بر منابع از اهمیت بیشتری برخوردار گشت. این امر بخصوص پس از اشغال مناطق غربی شوروی توسط آلمانها که بخش اعظم ظرفیت آهن، پولاد و زغال سنگ کشور را تأمین می کرد، واقعیت یافت. در سال 1945، با اتکاء به مجتمع اورال کوازنتسک، سیبری 5/31% بازده زغال سنگ شوروی را تأمین کرد ؛ در حالی که تا سالهای 1970 دیگر نتوانست این نیاز را برآورده سازد. بازده بالای تولید آهن و پولاد شوروی که در سال 1945 معادل 18 و 21% بود، از زمان جنگ به این سو سابقه نداشته است.


(طبقه بندی نشده) گسترش بعد از جنگ، کناره گیری از گسترش همه جانبه حرکت صنعت رو به شرق در اوایل دوران بعد از جنگ، با انتقال سرمایه گذاریهای شوروی در سالهای 50 - 1946 به مناطق ویران شده در اثر جنگ، تغییر جهت یافت. سهم سیبری از کل سرمایه گذاریهای شوروی به 13% کاهش یافت. اولین برنامه 5 ساله بعد از جنگ پروژه های ساختمانی بزرگی را به همراه نداشت، ولی بر روی یک کارخانه کک شیمیایی در کروف در بستر کوزنتسک، یک کارخانه فیبر شیمیایی در بارنول آتلی کری و پالایشگاههای نفت اومسک و انگارسک کار آغاز شده بود. ولی این پروژه ها تا سالهای 56 - 1955 وارد عمل نگردیدند، بنابراین بر عملکرد اقتصادی سیبری در اواخر سالهای 1940 و 1950 تأثیر چندانی نداشته اند. در سالهای اولیه بعد از جنگ صنایع ماشین سازی جدید و مهمی در سیبری احداث نگردید.


در دو دهه گذشته، سرمایه گذاری سیبری بین 15 تا 16 درصد کل سرمایه گذاری شوروی در چرخش بود و گسترش نیز روندی را که در دوران بعد از جنگ پی ریزی شده بود، در پیش گرفته بود. گسترش سیبری عملاً و نه در تئوری از گسترش همه جانبه صنعتی انحراف یافته و منحصراً به استخراج و تصفیه مواد اولیه، مواد خام و منابع انرژی متمرکز شده است ؛ اگرچه این صنایع ایجاد شده، بیشتر بر انرژی متمرکز بوده است.


این گرایش دوباره گسترش سیبری ناشی از تغییر سیاستهای کارگری بوده است. لغو کار اجباری به عنوان یک نهاد توده ای در رابطه با موجود بودن کارگر برای پروژه های سیبری، محدودیتهای فراوانی را پدید آورده است. نسبتا تعداد کمی از کارگران حاضر شده اند زندگی بهتر دیگر مناطق شوروی را رها کرده و در آب و هوای سخت و طاقت فرسای سیبری مشغول به کار شوند. چنین برآورد شده بود که در سالهای 70 - 1959 تنها مهاجرت از سیبری صورت گرفته است. کمبود نیروی انسانی در بخش اروپایی شوروی و عدم تمایل ساکنین آسیای مرکزی به مهاجرت نیز سبب شده است که کمبود کارگر برای سیبری مشهودتر شود.


ولی علت اصلی جهت گیری جدید در گسترش سیبری، کشف منابع وسیع انرژی سیبری بود. این یافته توأم را تحلیل رفتن منابع قدیمی تر در بخشهای دیگر کشور و اشتهای روز افزون شوروی برای انرژی، سبب شد که این کشور در رابطه با پروژه های سیبری سرمایه گذاریهای عظیم را انجام دهد.


گسترش نفت سیبری: شرط بندی روی تویمان (طبقه بندی نشده) تأکید بر گسترش منابع انرژی سیبری در بخش صنعت نفت آشکارتر بود. از سال 1965 سهم سیبری در تولید نفت ملی افزایش یافته است و این زمانی بود که حوزه های نفتی ولگا - اورال


ص: 747




در اوج تولیدی خود به سر می بردند. بین سالهای 1965 و 1975، تولید نفت سالانه سیبری از 4/1 درصد (4/3 میلیون تن) کل تولید شوروی به 5/40 درصد (150 میلیون تن در سال) رسید.


(طبقه بندی نشده) با رسیدن بازده سالانه ساخالین به 5/2 میلیون تن، بخش اعظم افزایش تولید نفت سیبری از ناحیه غرب سیبری ناشی می شد. در سال 1975، تویمان اوبلاست به تنهایی 99 درصد تمام تولید نفت سیبری را تأمین می کرد. بیش از 35 تولید تویمان از تنها حوزه غول آسای ساموتلر واقع در نزدیکی شهرکهای تیژنوارتفسک و سورگت تأمین می گردید.


(طبقه بندی نشده) در حالی که ذخایر قابل بازیافت در سالهای 1970 دو میلیارد تن برآورد شده، ساموتلر مهمترین منطقه نفتی شوروی را به وجود آورد. بین 1970 و 1976 بازده آن از 4 میلیون تن به 110 میلیون تن رسید که گسترش سریع این حوزه به نوبه خود سبب احداث دو کارخانه پتروشیمی دیگر واقع در توبولسک و ترمسک گردید. در واقع کارخانه پتروشیمی واقع در توبولسک قرار است شهر قدیمی سیبریایی را حیات دوباره بخشد. (توبولسک به مدت 250 سال مرکز اداری غرب سیبری بود تا اینکه تغییر راههای حمل و نقل و فعالیتهای اقتصادی سبب سقوط آن در قرن نوزدهم گردید.) در صورتی که اولین مرحله پروژه تومسک طبق برنامه در 1980 وارد عمل شود، تومسک بزرگترین تولیدکننده پلی اتیلن و پلی پیلن شوروی خواهد شد.


(طبقه بندی نشده) گرچه پالایشگاههای نفتی سیبری در آنگارسک و اومسک عمل می کنند، ولی 75% نفت خام سیبری جهت پالایش به پالایشگاههای غربی شوروی ارسال می گردد. گرایش این جریان به طرف غرب، لزوم احداث یک سیستم خط لوله وسیع را پدید آورده است. اولین خط لوله در سال 1967 به اومسک رسید. در سال 1972، ساموتلر دومین راه خروجی خود را با آغاز خط لوله جنوب شرقی تا رود اوب برای پیوستن به سیستم خط لوله ترانس سیبریایی در آنژرو - سودژنک به دست آورد. این خط لوله بعدها به سوی شرق و کراسنویارسک امتداد یافت تا پالایشگاه آچنیسک را تدارک نماید.


در سال 1973 و 1976، خطوط لوله هایی از ساموتلر به مرکز نفت تارتارآلمت یوسک در رودخانه ولگا احداث گردید. خط لوله های تدارک کننده پالایشگاههای آسیای مرکزی در حال حاضر در دست ساختمان می باشند.


(طبقه بندی نشده) تویمان اوبلاست به عنوان مرکز نفت و گاز غرب سیبری، یکی از مناطق بسیار رو به رشد کشور از نظر اقتصادی به حساب می آید. در اواسط سالهای 1970 بیش از هر تقسیمات منطقه شوروی به استثنای شهر مسکو و مسکو اوبلاست در تویمان اوبلاست سرمایه گذاری گردید. کل سرمایه گذاری انجام شده در تویمان اوبلاست در سال 1978 حدود 7/2 میلیارد روبل یعنی دو برابر سرمایه گذاری سال 1970 و معادل 6/2% کل سرمایه گذاریهای اقتصادی شوروی بود. بین سالهای 1971 و 1975 بازده صنعتی تویمان بیش از دو برابر افزایش یافت، در حالی که میزان رشد ملی تنها 43 درصد بود.


(طبقه بندی نشده) در همین سالها جمعیت تویمان نیز افزایش بسیار پیدا کرد. جمعیت خانتی - مانسی اوکروگ ملی، یعنی بخش دولتی تویمان اوبلاست که محل تمرکز حوزه های نفتی است، از 271000 در سال 1970 به 425000 در سال 1976 رسید ؛ یعنی 57% افزایش یافت.


جمعیت یامالو - نتتس اوکروگ ملی، شمالی ترین منطقه اداری حامل حوزه های گازی غرب سیبری،


ص: 748




از 80000 در سال 1970 به 126000 در سال 1976 رسید و 58 درصد افزایش یافت.


(خیلی محرمانه) نکته عجیب اینکه، بزرگترین رونق صنعت نفت شوروی، نوعی دردسر را نیز برای آن کشور فراهم آورده است. روسها به دنبال عدم مقاومت در برابر وسوسه بهره برداری بیش از حد از منابع قابل دسترسی مجبورند با مشکلاتی از قبیل تحلیل رفتن زودرس دست و پنجه نرم کنند. به اوج رسیدن سطح تولید در ساموتلر افزایش بهره برداری از حوزه های کوچکتر (همراه با افزایش سرمایه گذاری) را لازم خواهد ساخت مگر آنکه حوزه های نفتی بزرگتری مانند ساموتلر کشف شوند. گرچه بسیاری از مقامات صنعت گاز و نفت شوروی امکان دستیابی به چنین منبعی را بسیار زیاد می دانند، ولی اکتشافات زمین شناسی چندانی صورت نگرفته است تا بتواند پیدایش آن را به اثبات برساند. در واقع مسئله حدود و ثغور ذخایر نفتی در تویمان اوبلاست هنوز هم یکی از مسائل داغ مورد بحث در داخل دولت شوروی می باشد.


(سری / غیر قابل رؤیت برای بیگانگان / غیر قابل رؤیت برای پیمانکاران) این مشکلات، نگرانیهای بسیاری را در رهبریت حزب به وجود آورد. تجزیه و تحلیل سازمان سیا نشان می دهد که افزایش مطلق در تولید نفت سال مزبور حدود 000/500 بشکه بود که از سال 1972 کمترین مقدار افزایش به حساب می آید و میزان رشد 5 درصد نیز در سه دهه گذشته کمترین میزان رشد بوده است. نشست حزب در دسامبر 1977برای رویارویی با کمبود انرژی، تصمیم گرفت گسترش زغال سنگ و نیروی هسته ای را در ازای گسترش بیشتر نفت و گاز تویمان مورد تأکید قرار ندهد.


(خیلی محرمانه) گر چه نتایج عملیاتی این تصمیم هنوز روشن نیست، ولی ظاهرا علائم زیر را به همراه دارد.


- - تغییر جهت منابع از حوزه های نفتی قدیمی تر ولگا- اورال (تیپهای حفاری از منطقه ولگا- اورال خارج و به منطقه تویمان پرواز داده شده اند).


- - افزایش گسترش حوزه های نفتی کوچکتر تویمان، و - - افزایش توجه به اکتشاف نفت و حفاری گاز در تویمان.


(خیلی محرمانه) افزایش اهمیت غرب سیبری در برابر حوزه های قدیمی تر شوروی تقاضا برای تجهیزات حفاری غربی (و ژاپنی )را و برای ماشین آلات قابل حمل حفاری، تجهیزات برداشت گاز، تجهیزات چند کاره و تجهیزات اکتشاف زلزله سنجی را بالا خواهد برد. هزینه ارز خارجی، برنامه های جدید ممکن است از هزینه نفت بازیافتی ثالث و یا استراتژیک ولگا- اورال کمتر باشد.


(خیلی محرمانه )ولی معلوم نیست که تأکید جدید بر تویمان بتواند در کوتاه مدت نفعی به همراه داشته باشد. کمبود خدمه آموزش یافته حفاری نشانگر مشکلات بسیار شدید است. بنا به یک روایت ،180 تیپ حفاری لازم خواهد بود تا بتواند نیاز برنامه پنج ساله حفاری را تأمین نماید. لیکن تا ژانویه 1978 تنها 83 تیپ حفاری وارد تویمان شدند. علاوه بر این، استراتژی ممکن است بر این فرض استوار باشد که حوزه عظیم نفتی دیگری در این منطقه کشف خواهد شد. اگر این اعتقاد از بین برود،استراتژی مزبور به کلی از بین خواهد رفت. در واقع دلایلی در دست است که نشان می دهد نخست وزیر کاسیگین و رئیس گاسپلان، یعنی بیباکف، مسیر جدید را بر گسترش نیروی هسته ای و منابع زغال سنگ تأکید دارند.


ص: 749




گسترش گاز سیبری


(طبقه بندی نشده)بنابه چند دلیل می توان گفت که حوزه های گازی سیبری خیلی کندتر از حوزه های نفتی آن گسترش یافته اند .


به علت وابستگی شدید شوروی به نفت در معادله انرژی خود، نفت در حال حاضر 45 درصد سوخت داخلی و گاز طبیعی 24 درصد آن را تشکیل می دهد. تولید نفت نسبت به تولید گاز از اولویت بیشتری برخوردار بوده است ؛ تولید نفت غیرسیبریایی خیلی سریعتر از تولید گاز آن به نقطه اوج رسید.


- حوزه های گازی سیبری در بسیاری موارد در مناطق صعب العبورتر و شمالی تر سیبری واقع شده است و - کشف حوزه های گازی عظیم در سیبری مصادف بود با کشف گاز طبیعی در ترکمنستان، که دسترسی به آن آسانتر و هزینه گسترش آن ارزانتر از هزینه گسترش سیبری بود.


(طبقه بندی نشده) با کاهش تولید گاز مناطق غیر سیبری در اواسط سالهای هفتاد،تولید در منطقه سیبری گسترش بسیار یافت. در سال 1970 سیبری 11 میلیارد مترمکعب گار یا 5 درصد تولید کلی شوروی را به دست داد. در سال 1976، 49 میلیارد متر مکعب یا 16 درصد کل تولید را تأمین نمود، و طبق پیش بینیهای برنامه، رد سال 1980 این منطقه باید بتواند 158 میلیارد متر مکعب یا 36 درصد کل تولید شوروی را تأمین نماید. سیبری که 70 درصد تمام ذخایر گازی را در بر دارد در آینده به صورت مهمترین منطقه عمران و گسترش گاز شوروی در خواهد آمد.


(خیلی محرمانه) گرچه یاکوتسک در شرق سیبری ممکن است ذخایری مشابه غرب سیبری داشته باشد، لیکن مرکز اصلی صنعت گاز سیبری تا به حال تویمان او بلاست بوده است که 61 درصد تمام ذخایر گاز تثبیت شده شوروی و دو حوزه بزرگ گازی جهان (مدوژیه و یورنگوی) را در خود دارد. گسترش منبع گازی غول آسای مدوژیه در اوایل و اواسط سالهای 1970 سهم تویمان شمالی را در سرمایه گذاری صنعتی به بیش از 30 درصد رسانید. سازمان سیا معتقد است که از سال 1970تا 1977 تولید منطقه تویمان از 2/9 میلیارد متر مکعب (6/4 درصد تولید کلی شوروی) به 9/67 میلیارد متر مکعب (6/19 درصد کل تولید شوروی) رسیده است.


(خیلی محرمانه) گرچه مدوژیه مهمترین حوزه گازی در حال عملکرد شوروی است، ولی کلید رشد آتی، منبع یورنگوی است که احتمالاً بزرگترین حوزه گازخیز جهان به حساب می آید. روسها ظاهرا می خواهند بازده یورنگوی را از 15 میلیارد متر مکعب در سال 1978به 60 میلیارد متر مکعب در سال 1980 بالا ببرند. تأسیسات تولید حدود 16 میلیارد متر مکعب گاز مربوط از حوزه ساموتلر و دیگر حوزه های نفتی در جنوب تویمان نیز قرار است در سال 1980 به حداکثر ظرفیت رسانیده شود.


(خیلی محرمانه)گسترش گاز تویمان در سالهای 80-1976 بسیار پرخرج تر از سالهای 75-1971 خواهد بود. برای آنکه مسکو بتواند در سال 1980 بازده سیبری را به 155 میلیارد متر مکعب برساند، مجبور است در برنامه جاری 15 میلیارد روبل یا 80درصد سرمایه گذاریهای مربوط به صنعت گاز را در این منطقه متمرکز سازد. قرار است بیش از 500 حلقه چاه استخراج گاز حفر شود که در مقایسه با دیگر برنامه های پنج ساله شوروی بیشترین تعداد چاههای حفر شده را می نمایاند .


(طبقه بندی نشده) این افزایش هزینه ها نشانگر مشکلات و نیز میزان گسترش گاز تویمان می باشد.


ص: 750




تولید تویمان باید بتواند بر زیربنای غیرمکفی مشکلات حفاری و نگهداری از چاهها در شرایط یخ بندان، و مشکلات موجود در جذب کارگران فائق آید. علاوه بر این، عدم تمایل وزارتخانه هایی که از پروژه های سیبری نفعی نمی برند به سرمایه گذاری سبب شده است که در بسیاری موارد زیانهایی وارد گردد.


(خیلی محرمانه) با این وصف، مهمترین عاملی که هزینه تولید گاز سیبری را بالا می برد احداث خط لوله است. برای انتقال گاز تویمان به مصرف کنندگان روسی و اروپایی دو خط لوله احداث شده و یک خط لوله ثالث نیز در دست احداث است. انتقال از طریق خط لوله در حال حاضر 34 سرمایه ثابت صنعت گاز را در اختیار دارد و حدود 60 درصد سرمایه گذاری سالانه صنعت را به خود اختصاص داده است. حدود 20 درصد نیروی کار 000/200 نفری آن در کار گذاردن، تعمیر و نگهداری و راه اندازی خط لوله به کار گرفته شده اند، هنگامی که هر سه خط لوله تکمیل شوند، بزرگترین خط لوله جهان پدید خواهد آمد.


(خیلی محرمانه) کارخانه های لوله سازی و ماشین سازی داخلی شوروی نتوانسته اند کمیت و کیفیت مورد نیاز لوله، کمپرسور و شیرها را تأمین نمایند. در نتیجه شوروی مجبور شده است برای رسیدن به هدف، به وارد کردن لوله و کمپرسور از غرب (و ژاپن) ادامه دهد. از سال 1971، تا سال 1975 روسها شش میلیون تن لوله جوش داده شده قطور (از 14 میلیون تن کار گذاشته شده) را وارد کردند . میزان این واردات در سالهای 80 -1976 برابر با 10-8 میلیون تن خواهد بود. چون تکنولوژی خط لوله و کمپرسور گازی شوروی حداقل 15 - 10 سال عقب تر از تکنولوژی غرب است، شوروی در چهار سال گذشته بیش از 5/1 میلیارد دلار کمپرسور حاصل از تکنولوژی عالی را وارد کرده است .


(سری / غیر قابل رؤیت برای بیگانگان) برای پرداخت هزینه این واردات، شوروی چند قرارداد پایاپای لوله و گاز با غرب منعقد ساخته است. اولین معامله گازی با استرالیا در سال 1968 امضا شد و قرار دادهای مشابهی نیز با ایتالیا، آلمان غربی و فرانسه منعقد گردیده است. صدور گاز شوروی به منظور تحصیل ارز معتبر تحت این قراردادها و قراردادهای مکمل دیگر در سال 1976 به 5/11 میلیارد متر مکعب رسید و قرار است تا سال 1985 به دنبال تکمیل پروژه خط لوله اضافی به 34 میلیارد متر مکعب نیز برسد.


(خیلی محرمانه) دلایلی در دست است که نشان می دهد از سال 1972 تا سال 1974 رهبریت شوروی در نظر داشت از طریق انعقاد قراردادهای جبرانی با غرب و ژاپن گاز طبیعی تویمان (و یاکوتیان) را بیشتر توسعه دهد. (قرارداد نورث استار که هرگز منعقد نشد و مشارکت آمریکا را تضمین می کرد از این گونه قراردادها بود.) این روش، که از طرف نخبگان متنفذ درونی شوروی به عنوان به هدر دادن ثروت ملی مورد انتقاد قرار گرفته بود، از طریق «اصلاحیه استیونسون» غیر ممکن اعلام شد (که در دسامبر 1974 تصویب گردید)، که آن هم به نوبه خود مانع از صدور اعتبارات آمریکا برای پروژه های نیروی شوروی گردید.


(خیلی محرمانه) علیرغم عدم توانایی استراتژی «گاز بزرگ» شوروی در پیشرفت گاز طبیعی احتمالاً در موازنه انرژی داخلی کشور اهمیت بسیاری خواهد یافت، آن هم در صورتی که، تولید نفت راکد مانده و یا سیر نزولی را در پیش گیرد که البته چنین پیش بینی شده است. طبق پیش بینیهای سازمان سیا، تا سال 1985 گاز طبیعی حدود 40 درصد بازده کلی سوخت شوروی را تشکیل خواهد و جایگزین نفت خواهد شد و به صورت مهمترین کالای صادراتی شوروی در خواهد آمد. وابستگی فزاینده به گاز


ص: 751




خواهی نخواهی شوروی را وادار خواهد کرد که به گسترش و توسعه هرچه بیشتر گاز سیبری بپردازد. این امر نیز به نوبه خود سبب خواهد شد که شوروی درصدد باشد قراردادهای پایاپای گاز در ازای تکنولوژی بیشتر را با غرب منعقد سازد.


گسترش و عمران زغال سنگ


(طبقه بندی نشده) همان طور که صنعت گاز و نفت شوروی با تحلیل رفتن ذخایر قدیمی تر متوجه سیبری شده است، با تحلیل رفتن معادن زغال سنگ غرب شوروی (یعنی معادن بستر دونتس) سیبری از نظر زغال سنگ نیز اهمیت بسیار یافته است. بخش اروپایی شوروی نخواهد توانست بیش از 340 میلیون تن از 810 تا790 میلیون تن بازده پیش بینی شده شوروی در سال 1980 را تأمین نماید. 65 درصد ذخایر زغال سنگ کشف شده 255 میلیارد تنی شوروی و شاید 90 درصد ذخائر ژئولوژیک 7 بیلیون تنی آن در سیبری واقع شده باشد.


(طبقه بندی نشده) از جنگ جهانی دوم حوضچه کوزنتسک تولید زغال سنگ کک شو و بخار خود را گسترش داده است. در سال 1960 تنها 84 میلیون تن یا 5/16 درصد کل زغال سنگ شوروی را تولید می کرد، ولی در سال 1975، 137 میلیون تن و یا 5/19 درصد زغال سنگ شوروی را تأمین نمود. در همان دوران تولید زغال سنگ کک شوی آن بیش از دو برابر شد، و از سطح 5/28 میلیون تن (26 درصد تولید شوروی) به 56 میلیون تن (31 درصد تولید شوروی) رسید. به علت ارزش حرارتی بالا و هزینه استخراج ارزان، حمل و نقل زغال سنگ کوزباس سودآورتر است و بیش از نیمی از آن به خارج از غرب سیبری و به سمت غرب حمل می گردد.


(طبقه بندی نشده) علاوه بر ارسال به اورال و بخش اروپایی شوروی، زغال سنگ کوزباس گسترش تولید آهن و پولاد را در بستر کوزنتسک سبب شده است. ولی، به طور کلی کمبود منابع سنگ آهن مقرون به صرفه گسترش بیشتر صنایع آهن و پولاد را در سیبری بعید می نمایاند. در همان حال که بازده ناخالص آهن و پولاد خام کوزنتسک در سالهای 1945 و1975 به ترتیب سه و دو برابر گردید، لیکن سهم آن در تولید کلی شوروی در همان زمان بشدت کاهش یافت.


(طبقه بندی نشده) علاوه بر بستر کوزنتسک، موفقیت آمیزترین منطقه زغال سنگ سیبری بستر کانسک - آشینسک است. ذخایر زغال سنگ کانسک آشینسک که 700 کیلومتر در امتداد خط آهن ترانس سیبری، در شرق و غرب کراسنویارسک ادامه دارد، عظیمترین منبع زغال سنگ جهان به حساب می آید. تولید کنونی که در سال 1975 به 28 میلیون تن رسیده است، تنها محدود به بازارهای محلی بوده و هنوز دارای امکانات بالقوه نیست. بعضی از پیش بینیهای درازمدت شوروی، میزان تولید یک میلیارد تن در سال را محتمل می داند. چون بسیاری از این ذخایر ازنظر برداشت آسان مناسب هستند، زغال سنگ کانسک - آشینسک می تواند ارزانترین زغال سنگ شوروی به حساب آید ؛ البته احتمالاً به استثنای زغال سنگ موجود در اکی باستوز در شمال شرقی قزاقستان.


(طبقه بندی نشده) گسترش همه جانبه زغال سنگ کانسک - آشینسک توسط چند مانع تکنولوژیک متوقف گشته است. این زغال سنگ دارای ارزش حرارتی پایین و محتوای آب و خاکستر بالا می باشد. این وضع سبب بروز مشکلات جوشانی در هنگام مصرف آن در نیروگاههای موجود شده است. علاوه بر این،


ص: 752




زغال سنگ مزبور اگر تصفیه نشود قبل از حمل خود به خود مشتعل می گردد. این کیفیت اخیر دردسرهای فراوانی را به بار آورده است چون کانسک - آشنیسک 3200 کیلومتر دورتر از مسکو و1600 کیلومتر دورتر از منطقه صنعتی اورال واقع شده است .


(طبقه بندی نشده) در مبارزه با این مشکلات چند استراتژی پیشنهاد شده است. بعضیها پیشنهاد کرده اند که زغال سنگ مزبور از طریق تکنیک پیرولیسیس به صورت زغال سنگ «نیمه کک شو» قابل حمل در آمده و پس از آن توسط راه آهن مخصوص، مواد آهکی یا خط لوله کپسول مانند حمل و نقل گردد. دیگران پیشنهاد کرده اند که زغال سنگ خشک و به صورت گاز درآید و گاز آن نیز به صورت مایع تبدیل شود، ولی دیگران خواستار آنند که زغال سنگ در دهانه معادن نیروگاهها سوخته شود و نیروی برق حاصله از آن از طریق خطوط ولتاژ بسیار عالی و دوربرد به سمت غرب منتقل گردد. ولی تمام این روشها یا شامل تکنولوژیهای ناقص و آزمایش نشده است و یا تکنولوژیهای گرانقیمتی را در برمی گیرد.


(خیلی محرمانه) عدم توانایی شوروی در تأمین تکنولوژی مورد نیاز جهت گسترش زغال سنگ کانسک - آشینسک، تولید زغال سنگ این کشور را دچار محدودیتهای فراوانی ساخته است. در نتیجه گرایش به وی نفت و گاز در سالهای 1940 و1950، رشد تولید زغال سنگ خام در اواخر سالهای 1950 از 5 درصد سالانه به 5/2 درصد در اوایل سالهای 1970 نزول کرد. (از سال 1960 تا سال 1976 سهم زغال سنگ در انرژی مصرفی شوروی از 50% به 30% کاهش یافت.) از سال 1975 نیز رشد بازده، کاهش بیشتری یافت و در سالهای 77-1976 به سطح 5/1 درصد در سال رسید. بازده 724 میلیون تنی 1978 معادل 22 میلیون تن زغال سنگ خام کمتر از رقم پیش بینی شده تولیدی برای سال 1978 بود.


طبق محاسبات سازمان سیا، بازده سال 1980 نیز احتمالاً خیلی کمتر از هدف تولیدی 805 میلیون تن خواهد بود.


گسترش نیروی هیدروالکتریک سیبری (طبقه بندی نشده)


بر خلاف این واقعیت که گسترش اقتصادی سیبری در دهه های اخیر بیشتر جنبه استخراج منابع به خود گرفته است، طراحان و برنامه ریزان روسی و تئوریسین هایشان هنوز هم بر گسترش همه جانبه صنعتی اصرار دارند. آنها از «مجتمعهای صنعتی منطقه ای» حمایت می کنند که در آن از منابع طبیعی محلی جهت بر پا ساختن اساس صنعتی ثابت محلی استفاده می شود. اگر یکی از جنبه های گسترش این فرضیه را در برگیرد، نمی تواند چیزی جز گسترش نیروی هیدروالکتریک سیبری باشد، چون ایجاد مقداری سدهای فشار قوی سبب شده است که صنایع متمرکز بر نیرو نیز در اطراف آنها پدید آیند.


در حالی که تعدادی کارخانه یا نیروگاه هیدروالکتریک به حمایت از عملیات معدنی در شرق دور شوروی ایجاد شده است، ولی بزرگترین برنامه هیدروالکتریک بر روی رودخانه های شرقی سیبری یعنی رود آنگارا وینیسی متمرکز شده است. این برنامه ها که در اواسط سالهای 50 آغاز گردیده بود، نه تنها شامل احداث سدهای نیروی عظیم و تأسیسات مولد نیروی مربوطه می شد، بلکه شامل زنجیره ای از صنایع متمرکز بر نیرو چون صنایع آلومینیوم شیمیایی و خمیر کاغذ نیز می گردد. با به پایان رسیدن سدهای فشار قوی شرق سیبری از نظر بازده نیرو بر غرب سیبری سبقت گرفت. در اواسط سالهای 1970، شرق سیبری حدود یک دهم نیروی برق تولیدی شوروی را که شامل 40 در صد نیروی برق آبی بود تأمین


ص: 753




می کرد.


اولین پروژه نیروی عظیم سیبریایی احداث سد براتسک بر رود آنگارا بود. احداث در سال 1954 آغاز گشت. در سال 1966، این سد حدود 4050 مگاوات نیرو تولید می نمود. در غیاب مصرف کنندگان نیروی محلی، سد براتسک در اولین سالهای عملیاتی خود تنها حدود 25 تا 30 در صد امکانات نیرویی خود را تولید می کرد و ماحصل تولید نیز از طریق دو خط 220 کیلو ولتی به 360 کیلومتر آن طرف تر، یعنی ایرکواتسک انتقال می یافت. در سال 1963 یک خط نیرو به سوی غرب یعنی کراسنویارسک کشیده شد، و سه سال بعد یک کارخانه آلومینیوم سازی و تهیه خمیر کاغذ عملیات خود را با استفاده از نیروی برق براتسک آغاز کردند. در حال حاضر حدود 40 در صد نیروی تولیدی براتسک در محل مصرف می گردد.


در اواخر سالهای پنجاه و اوائل شصت، چند مجتمع هیدروالکتریک بر روی رود آنگارا در ایرکوتسک و یوستی ایلیمسک ساخته شد. مجتمع ایرکوتسک یک کارخانه آلومینیم سازی را تأمین نیرو می کند.


مجتمع یوستی ایلیمسک نیروی برق مورد نیازیک مجتمع چوب را که می تواند خمیر کاغذ، چوب اره شده، الوار، تراشه چوب و دیگر محصولات چوبی را تهیه کند فراهم نماید. جدیدترین پروژه نیروی آنگارا در نزدیکی بوگوچانی قرار است در سالهای 1980 تکمیل و نیروی مورد نیاز مجتمعهای چوب و آلومینیم سازی را تأمین کند.


تا زمانی که گسترش هیدروالکتریک سیبری گشایش کارخانه کاغذ و خمیر کاغذ کراسنویارسک و مجتمع خمیر چوب براتسک و یوستو ایلیمسک را سهولت بخشیده بود، صنعت چوب سیبری هنوز به درجه صنعت تولید الوار نمی رسید. در سال 1965 مساعدت سیبری به تولید خمیر کاغذ و چوب در شوروی کمتر از 10 درصد بود. لیکن در سال 1975 این رقم به یک چهارم تولید کلی ملی رسیده بود.


کارخانه های آلومینیوم سازی در اطراف نیروگاههای رودخانه ینیسی در کراسنویارک ایجاد شده و در شهر جدیدالتأسیس سایانوگورسک نیز کارخانه هایی در دست احداث است. مجتمع عظیم هیدروالکتریک سایان قرار است مرکز حومه متنوع صنعتی شده و یک کوره ذوب آلومینیم 400000 تنی را نیز در برگیرد. شوروی در حال حاضر با کنسرسیوم کمپانیهای آلمان غربی و آمریکایی و نیز کمپانی فرانسوی رقیب، در حال مذاکره پیرامون احداث آن است. علاوه بر این صنایع متمرکز بر نیرو چون آلومینیم، پولادهای ویژه الکتریکی و آلیاژهای آهن سایانسک، قرار است فعالیتهای صنعتی دیگری را نیز شامل شود. به طور مثال یک کارخانه تولید ماشین آلات باربری در سال 1976 در آباکان به مرحله عمل وارد شد تا کامیونهای کانتینردار بسازد تا میزان کار راه آهن ترانس سیبری کمتر شود. چهار پروژه دیگر رودخانه ینیسی در مراحل مقدماتی طراحی به سر می برند.


از جمله مهمترین برنامه های گسترش هیدروالکتریک سیبری می توان نیروگاههای خانتایکا و کوریکا در مجتمع نیکل - پلاتین نوریلسک را نام برد. نیاز نوریلسک به انرژی با توسعه معادن، عملیات کنستانتره سازی و ذوب که با اکتشاف معادن قلع تالناخ آغاز شده بود، فزونی می یافت. با آغاز یک برنامه فشرده در اوایل سالهای 1960 زنجیره ای از معادن عمیق و عظیم ایجاد شده است تا منابع غنی نیکل، مس، کبالت، فلزت گروه پلاتینی، محصولات دیگر مورد بهره برداری قرار گیرد. در چند دهه آتی، نوریلسک علیرغم موقعیت سخت خود در محیط یخبندان شمالی سیبری یکی از بزرگترین منابع این فلزات در جهان خواهد شد. بااستفاده از یخ شکنهای هسته ای باید قدرت حمل و نقل این بخش


ص: 754




افزایش داده شود.


BAM (بام) «پروژه قرن»


(طبقه بندی نشده) احداث 2670 مایل راه آهن بیکال آمور یکی از مهمترین پروژه های اقتصادی جهان به شمار می آید. این خط آهن گسترش منابع معدنی و چوب باارزش سیبری را سهولت بخشیده. و راه آهن ترانس سیبری را که در مجاورت مرز چین واقع شده، پشتیبانی خواهد کرد. برآوردهای منتشره شوروی هزینه کلی احداث آن را بیش از 15 میلیارد دلار - یعنی حدود دو برابر هزینه احداث خط لوله آلاسکا اعلام کرده است. درست مانند موارد مجتمع اورال - کوزنتسک، براتسک و ساموتلر، اخبار مربوط به این راه آهن در مطبوعات شوروی همیشه منعکس می گردد. مقامات شوروی یک مجموعه کتاب شناسی و یک کتاب سال به خاطر «بام» در سالهای احداث آن منتشر خواهند کرد.


(طبقه بندی نشده) با امتداد بین تایشت و سوتسکا یاگاوان، «بام» از 5 تقسیم فرعی سیاسی شرق سیبری و شرق دور سیبری در جمهوری شوروی خواهد گذشت که عبارتند از : ایرکوتسک اوبلاست، جمهوری خود مختار بوریات، چتیااوبلاست، آمور اوبلاست، و کاباروسک کری. علاوه بر این یک خط آهن 250 کیلومتری نیز که تقریبا به موازات «بام» احداث شده و نام آن «بام کوچک » است وارد جمهوری خود مختار یاکوت خواهد شد.


(طبقه بندی نشده) «بام» از صعب العبورترین مناطق جهان خواهد گذشت که عبارتند از: پرتگاههای کوهستانی، مناطق زیر یخ بندان، هزاران مسیرآبی، و باتلاقهای بی شمار. در زمستان هوا آنقدر سرد است که پولاد معمولی متلاشی می گردد. و در تابستان آنقدر گرم و مرطوب است که زندگی واقعا دشوار می گردد. تا زمان پایان احداث «بام» (که ممکن نیست تا سال 1983 ساخته شود)، یک میلیارد فوت مکعب کار زمینی انجام شده است، 3700 سد و پل ایجاد شده، و 15 مایل تونل حفر شده است.


(طبقه بندی نشده) گر چه ایده احداث یک راه آهن ثانی در سیبری در اولین سال قدرت شوروی شکل گرفت، ولی کار احداث آن تا سال 1939 آغاز نشد. در نتیجه جنگ کار آن منقطع گردید و تا مارس 1974 کار بر روی راه آهن متفرق و پراکنده ماند، تا اینکه برژنف اعلام نمود که این پروژه یکی از دو پروژه مهم دهمین برنامه پنج ساله است. (80 -1976) (طبقه بندی نشده) چند علت استراتژیک برای تکمیل پروژه بام وجود دارد، خط آهن ترانس سیبری نه تنها همیشه از طرف چینیها ممکن است مورد حمله واقع شود، بلکه گسترش و مسکونی ساختن مناطق دور افتاده شوروی در مجاورت مرزهای چین سبب خواهد شد که چین نتواند زمینها را به تصرف خود درآورد. گسترش زیر بنایی نیز می تواند نظامیان شوروی در خاور دور را پشتیبانی نماید.


(طبقه بندی نشده) لیکن اکثر خبرگان نیز معتقدند که علت اصلی اولویت بام، نگرانیهای اقتصادی است و نه استراتژیک. در حالی که توانایی راه آهن ترانس سیبری در حمل بار محدود شده است - از سال 1945 میزان باری که حمل می کند هشت برابر شده - یک راه آهن دیگر باید ساخته شود تا منابع طبیعی سیبری در مجاورت اقیانوس آرام مورد بهره برداری قرار گیرد.


(طبقه بندی نشده) این خط آهن «بام» که به موازات راه آهن ترانس سیبری به فاصله 110 تا130 مایلی در شمال واقع شده، می تواند منطقه ای را در 95 تا 125 مایلی شمال و جنوب راه آهن (با حدود


ص: 755




600000 مایل مربع، یا بیش از سه برابر فرانسه) را رفع نیاز نماید. احتمالاً حدود نیمی از ذخایر بالقوه شوروی در این منطقه واقع شده که عبارتند از:


- منابع مس و قلع که حدود 2/1 میلیارد تن و در کوههای یودوکان واقع شده اند. این منابع قابل بهره برداری از نظر کمیت و کیفیت با عظیمترین معادن مس شوروی در DZHEZKAZGANقزاقستان برابری می کند.


- زغال سنگ کک شوی یا کوتسک جنوبی، که ذخایر آن بیش از 40 میلیارد تن برآورد شده، و نویدبخش ترین منطقه در یورنگوی به شمار می آید.


- منابع سنگ آهن آلدان، که امکانات درازمدت ذخایر آن حدود 20 میلیارد تن برآورد شده. مجاورت سنگ آهن ارزان قیمت و زغال سنگ کک شو در جنوب یاکوتسک اساس ایجاد یک کارخانه پولادو آهن را در سیبری در مجاورت اقیانوس آرام فراهم خواهد کرد.


- ذخایر عظیم چوب. برآورد حجم امکانات چوبی که در 100 میلیون جریب در مجاورت راه آهن واقع شده، حدود 4/1تا 5/1 میلیارد متر مکعب می باشد.


بهره برداری از نفت یاکوتیان و گاز طبیعی و منابع عظیم آسپست، فسفات، میکا، طلا، و قلع نیز با وجود راه آهن «بام»سهولت خواهد یافت.


(طبقه بندی نشده) گرانی هزینه «بام» و گسترش سیبری به طور آرام، به طور کلی سبب روی آوردن شوروی به غرب و ژاپن در رابطه با پروژه های شرقی شده است. جهت تضمین بازارهای صادراتی، مسکو به قراردادهای جبرانی روی آورده است تا بیگانگان تکنولوژی پروژه های عمرانی را تأمین کرده و در ازای آن مقداری از مواد خام را دریافت دارند.


(طبقه بندی نشده) ژاپن به علت کمبود منابع طبیعی مهم و مجاورت خود با سیبری تنها کشوری بوده است که تا به حال با شوروی همکاری کرده است. اولین قرارداد جبرانی شوروی و ژاپن در سال 1968 امضاء شد که قبل از آغاز تسریع کار بر روی راه آهن«بام» بود. توکیو بولدوزر، تجهیزات چوب سازی و کالاهای مصرفی را در ازای چوب و خمیر چوب سیبری به شوروی صادر نمود.


(طبقه بندی نشده) ژاپن و شوروی به دنبال این قرار داد 2 قرارداد مشابه دیگر نیز در رابطه با چوب در سال 1971 و 1974 منعقد ساختند. در سال 1974 نیز، ژاپن و شوروی گسترش منابع نفت خارج از خشکی جزیره ساخالین در دریای اوخوتسک یعنی شمال ژاپن را به طور مشترک به عهده گرفتند.


(شرکت نفت گلف نیز در این برنامه عمرانی شرکت جسته است.) در همان سال ژاپن توافق کرد که شوروی را در گسترش حوزه های زغال سنگ یاکوتسک جنوبی یاری دهد و350 میلیون دلار تجهیزات را در ازای دریافت زغال سنگ کک شو به شوروی بدهد. مسکو در حال حاضر با آمریکا، انگلستان و ژاپن در مورد پروژه مس یودوکان به مذاکره پرداخته است.


(طبقه بندی نشده) عظیمترین پروژه سیبری که مشارکت بیگانگان را در قراردادهای جبرانی به همراه دارد. پروژه گاز طبیعی یاکوتسک است. طبق پیش بینی آمریکا این پروژه به 3700 کیلومتر خط لوله از ویلی یوسک تا بندر اولگا در دریای ژاپن و تأسیسات مایع سازی، و سه کشتی باربری گاز مایع طبیعی به مقصد ژاپن و هشت کشتی باربری مخصوص گاز مایع طبیعی به مقصد آمریکا نیازمند است. ژاپن و آمریکا هر یک به مدت 25 سال و سالانه 10 میلیارد متر مکعب گاز دریافت خواهند کرد. در ملاقات ژاپنیها با


ص: 756




آمریکاییها و روسها مشخص گردید که ماشین آلات و تجهیزات حدود 4 میلیارد دلار دیگر برای کشتیهای حامل و تأسیسات تبدیل به گاز نیاز خواهد داشت.


(خیلی محرمانه) علیرغم این واقعیت که پروژه در مرحله طراحی باقی مانده، ولی عناصر اصلی آن به تعریف در نیامده است. هنوز میزان یک میلیارد متر مکعبی ذخائر گاز مورد تایید واقع نشده است تا ژاپنیها و آمریکاییها وارد شدن در این کار را سودآور تلقی نمایند. در مورد خط لوله قرارداد نهایی امضا نشده است. سیاست آمریکا در مورد وارد کردن گاز طبیعی مایع کاملاً مشخص نشده و ماهیت قیمت گاز یا رقابت آمیز بودن آن نیز معلوم نشده است. بالاخره در حالی که قوانین آمریکا صدور اعتبار از طرف بانک صادرات و واردات را برای پروژه های انرژی شوروی ممنوع اعلام کرده است، معلوم نیست که شرکتهای آمریکایی بتوانند سرمایه لازم را فراهم آورند. با وجود این مشکلات، ژاپن که میل دارد با چین روابط تجاری (شامل نفت و زغال سنگ) و سیاسی با چین برقرار سازد، گفته است که اگر آمریکا در این پروژه شرکت ننماید وی نیز شرکت نخواهد کرد.


(طبقه بندی نشده) پیشرفت کند پروژه یاکوتسک نشانگر اقدامات محتاطانه شوروی و کشورهای غربی در انعقاد قراردادهای جبرانی است. مسکو ممکن است احساس کند که خود می تواند پروژه های بزرگ خود را به راه بیندازد (برنامه 1978 برای احداث پروژه های قراردادهای جبرانی حدود 3/1 میلیارد روبل بود. سرعت ساختمان یا احداث کم شده بود و در پایان مراحل احداث به علت کمبود تدارکات، کار تولید کندتر گردید.) (طبقه بندی نشده) در رابطه با کشورهای غربی، اقدامات احتیاطی ناشی از نارضایتیهای موجود در کار کردن با بوروکراسی شوروی، نگرانی از کیفیت و کمیت بازده شوروی، بازار مواد خام راکد و تقاضای شوروی برای سرمایه گذاری لیبرال افراطی کمپانیهای غربی، از اینکه کنترل مدیریتی کافی بر روی پروژه ها نداشته اند نیز ناراضی هستند.


(طبقه بندی نشده) ولی روندهای آتی اقتصادی ممکن است بتواند بعضی موانع موجود بر سر راه طرفین را از میان بردارد. افزایش قیمت انرژی جهان ممکن است علاقه غرب را به منابع انرژی سیبری افزایش دهد. علاوه بر این، تکمیل پروژه بام و کاهش عظیم در موازنه انرژی شوروی، احتمالاً سبب خواهد شد که شوروی سعی کند کمکهای بیشتری در رابطه با پروژه های عمرانی از غرب بگیرد.


نتیجه گیری (طبقه بندی نشده)


همان گونه که تا اینجا گفته شد، گسترش سیبری در دهه های اخیر بر استخراج منابع به جای گسترش مجتمع منطقه ای تأکید داشته است. این روند احتمالاً ادامه خواهد یافت چون بخش اعظم منابع طبیعی شوروی در سیبری واقع شده و سیبری نیز نیروی کار لازم را برای گسترش مجتمع منطقه ای ندارد. ولی این گسترش در هوای سرد، و مناطق دور افتاده ای که تأسیسات زیر بنایی وجود ندارد و هزینه کارگر و حمل و نقل بسیار سنگین است، گران و پرخرج تمام می شود. برنامه زمان بندی گسترشهای آتی نیز درست نیست. شوروی در حال حاضر با مشکلات اقتصادی دیگری نیز که سبب کاهش میزان رشد اقتصادی آن شده دست به گریبان است. سهم تولید ناخالص کلی که به بخش نظامی اختصاصی یافته اصلاً کاهش پیدا نکرده است.


ص: 757




تمام این ضرایب سبب شده است که رهبران شوروی به جلب همکاری غرب در پروژه های عمرانی سیبری علاقه نشان دهند ؛ گرچه شرایط و اشکال همکاری مورد نظر مسکو نخواهد توانست حدود واقعی همکاری غرب را مشخص سازد. در گذشته، روسها قراردادهای جبرانی را بیشتر ترجیح می دادند چون بازار صادراتی آنها را تضمین می کرد. گرچه چند عامل سبب شده است که طرفین در سالهای اخیر به کندی این قراردادها را منعقد سازند ؛ لیکن روندها جاری اقتصادی سبب انعقاد این قراردادها خواهد شد.


این امر در رابطه با پروژه های انرژی سیبری واقعیت می یابد، چون کمبود انرژی به شرق و غرب به طور یکسان صدمه خواهد زد.


تهیه شده به وسیله اس. کوفی تأیید شده توسط چی. نربوری




منبع: اسناد لانه جاسوسی - جلد 50 - کتاب 50 - صفحه 743
(ZSU S) (اف (رادیوی) MX (سلاح) Wild Weasel . هلیکوپترهای توپدار MI 1 1 شکاری 1 میراژ 106 میلیمتری و تفنگهای تک تیرانداز 109 ای.1.بی. 110 ای2 110  118 ای 1 (6 تن) 130 مصری 130 و 155 میلیمتری 130 و اف 14 F 14 و AH1J 14 و اف 14 کشتی نفتکش 14) 151 ای 151 و ام 152 و ام 16 ای 16 و F 16/بي  18 L. 197  4 1J 2 2 هواپیمای دربست 21 عراق 21 و سوخو 23 ZSU 23 ب  24) 3 3 «بزرگ» 3 آلمانی 3 اتوماتیک 3 ای 3 فروند قایق گشتی نیروی دریایی 3) 31 فروند F 353 (5/3 تن)  3A) 3اف 3سی 4 07 12 14 15 16 17 18 19 20 21 23 24 25 27 29 30 34 36 37 39 4 24 تاگرفیش 4 آمریکایی 4 اي 4 ای 4 ای.اس 4 سی 4 و اف 4 و سی 4 و ویلدویزل 4) 400 کلاشینکف 40  444 ناوچه کشتی ساحلی و رودخانه ای 4E 4M 4ها 5 5 C 5 و سی 6 8 9 46 48 5 الف به اف 5 ایران 50 واگن خط آهن 53دی 7 47 5 کادیلاک 54 55 118 119 122 130 141 151 152 154 160 350 353 54 ای 548 550 563  565 کلاس TANG (2) 566 کلاس TANG 5A و 234 6 (میگ 19 روسی ساخت چین) 6 (میگ 19) 6 12 60 60ای.1 62 62 کشتی باربری 7 آمریکایی 7 روسی 7 هلی کوپتر MI 72 707 72 ساخت شوروی 79 84 86 747 75 میلیمتری 7F  82 میلیمتری 825 825  9 هواپیمای باری 95 روسی 993 993. 993  A A و 20 نقلیه باری AAA هدایت شونده AHJ (کبرا) AK AK4 روسی و هفت تیر AN ANدریایی (CUB) APC و کامیون APCS ATF) AVCO (یک شرکت آمریکایی) BM BRDM C C آمریکا CG Class) DC ECCM ECM هوابرد F F و 15 FMS FRIGATE FRIGATE های لوپوی ایتالیاییفانتوم اف HOLL II IL IL (می) Ibex KC LDA M MAX MI MIتدارکات درمانی MPG MX 2 350 N NRC NTDS سبک وزن PDX PEACE LOG POUCHED Pشناسایی گشتی نیروی دریایی RSO SS SU SW T TAS TR TU TURRET TUشوروی YAK YAK و 26 ZCM ZSU f 14  آر.اف  اف  اي.ال.كيو  اي.سي.ام  اژدر ام.کی  اژدر امكي  بريج لاونچر   توپ 20 م.م./ ام  جیپ  رادارهای سیار  زیردریایی  موشک «آکوستیک» «اسکاد» SKUD «تانک زرهپوش» «در سرایدکو» «دوپلر نبضی» «رد آی» [چشم قرمز] «شاپرل » «شفریر» «لانچر» «لوز» جَدّ «گابریل» «ماشین ها» «ماوریک» «هارپون» «پلوتو» «کریستین مارسک» «کریستین میرسک» «کوبیسم» «کیوسک تلفن» «یک تخته قرائتی» آ آب آجر آذوقه آر. پی. جی آر.جی.ام آر.پ.جی. تفنگ آر.پی. جی آر.پی.جی 7 آر.پی.جی. 7 آرامکو آرپی جی 7 آسوشیتدپرس آلات و ابزار دستی مکانیکی آماد آی آماد هلیکوپتر 1 آمبولانس آمبولانس نظامی آمبولانس ها آنتن های مخابراتی آهن آواکس آي آپولوی 11 آپولوی 13 آکا آی ابزارآلات نفتی اتوبوس اتوبوس انگلیسی اتوبوس ها اتوبوس های ایرانی اتوبوس های شهری اتوبوس های مدرسه اتوبوس های مدرسه آمریکایی اتوبوس های هیئت مستشاری اتوبوس هوایی اتومبیل اتومبیل (بلیزر) اتومبیل جدید ولگا اتومبیل شورلت اتومبیل ها اتومبیل ها و هلیکوپترهای پلیس اتومبیل های ساخت ایران اتومبیل های ساخت خارج اتومبیل های سفارت اتومبیل های سواری اتومبیل های سواری و جیب اتومبیل ولگا اتومبیل پلیس اتومبیلها اتومبیلهای اتومبیلی اتوموبیل اجاق اجاقهای خوراک پزی دستی اداره پست ادوات نظامی سوار بر کامیون ادیویی ضد شاه از عراق و باکو روسیه ارابه های مسلح جنگی ارتباط تلفنی ارتباط رادیویی ارتباطات الکتریکی ارتباطات رادیویی ارتباطات راه آهن ارتش اردنانس ارز اس اس.اس.563 اس.ام اس.پی. هویتزر 155م.م. ام اس.پی. هویتزر 203 م.م. ام اسب استاندارد استخلاص لوازم یدکی استنسیل اسلحه اسلحه آ اسلحه اتوماتیک اسلحه رولور اسلحه قاچاق اسلحه مگنوم 357 اسلحه ها اسلحه های آمریکایی اسلحه های اتوماتیک اسلحه های خودکار اسلحه و مهمات اسلحه ژ اسلحه کمری اسلحه کمری 9 میلی متری اسلحه کمری و تفنگ اسلحه کمری کالیبر بزرگ اسلحه گرم اسلحه. اسناد اسپارو اسپراونس  اسکادران 4 F اسکادران 707 اسکادران اف اسکادران جت بمب افکن شکاری اسکادران میگ 25 اسکادران های عملیاتی اسکورت کلاس ووسپر اسکی اسید پیکریک اسیلوسکوپ اشعه ایکس اشک آور و تفنگ اعلامیه ها اعلامیه‌ اف اف 16 اف ـ 14 اف چهارده اف) اف14 اف5 ال ام ام لهستانی ام.كي املاک انبار تسلیحات انرژی اتمی انرژی خورشید انرژی خورشیدی انواع دستگاه های رمزی آمریکا انواع سلاحهای ضدهوایی انگور ترش او جنگ افزار مین اي.آي.ام اژدر اژدر آلمانی SUT اژدر ام.كي اژدر امكي اژدر بریتانیایی ام اژدرهای MK اژدرهای ام.کی اژدرهای شماره ۴۸ اژدرهای ضد زیردریایی اکس.ام.آی.ان ای ای.آی.ام ای.دی.اس ایران ایر ایرفلوت از مسکو به تهران ایرگرام ایستگاه رادیویی ایستگاه ماهواره زمینی ایستگاه ماهواره های زمینی ایستگاه مکروویو باتوم باتوم های چوبی باروت بازوکا باطری باطری سیستم موشکی هاوک باطری شارژ باطری ماشین باطوم بال بلبرینگ بال جنگنده (WING FIGHTER [O] ST) ببر و پلنگ برق برنامه های صدای آمریکا برنج بروشور بشقاب های ماهواره بشکه بشکه نفت بل اینترنشنال بلندگو بلندگوی 9 اینچی بلیط بمب بمب آتش زا بمب اتمی بمب افکن بمب افکن دوربرد بمب افکن میان برد بمب افکنهای بک فایر بمب دستی بمب لوله ای بمب لوله ای (سه راهی) بمب ناپالم بمب نوترونی بمب ها بمب های آتش بمب های آتش زا بمب های آتشزا بمب های خوشه ای بمب های دست ساز بمب های هدایت شونده با لیزر بمب های هدایت شونده بوسیله لیزر و موشک های هدایت شونده بوسیله تلویزیون بمب های هدایت شونده لیزری بمب گذاری بنای یادبود شهیاد بنزین به عمل آورنده سریع FOTORITE مدل D1494 بوئینگ بوئینگ 747 بوئینگ AMST بولدوزر بی بی بی سی بی سیم بی سیم دستی بی سیم ها بی سیم های دستی بی سیم پی ئی بی.بی.سی بیسیم بیسیم های دستی بیسیمها بیل بیوک سدان 1942 بیوک قرمزش تأسیسات رادار و مخابرات تأسیسات نظامی آمریکا تأسیسات نفتی فلات قاره ایران تأمینات چینی الاصل تانک تانک 135 تانک 47M تانک SHERIDAN تانک T تانک ایرانی تانک بزرگ تی تانک بهبود یافته چیفتن تانک تی تانک مرکاوا تانک ها تانک ها و سایر سلاح های آمریکایی تانک های 60 تانک های M تانک های «چیفتن» تانک های آلمانی تانک های ام تانک های تی تانک های روسی تانک های شرایدن تانک های لئوپارد تانک های متوسط تی تانک های پاکستانی تانک های چیفتن تانک های چیفتن انگلیسی تانک و دیگر تجهیزات دفاعی تانک و زره پوش تانک و سلاح ها تانک و نفربر تانک ویجایانتای انگلیسی تانک چیفتن تانک چیفتن متوسط تانک چیفتن و APC تانک چیفتنی تانکر تانکر استراتژیک کی.سی تانکرها تانکرهای حامل نفت تانکرهای نفت کش تانکرهای نفتی تانکها تانکهای 62 تانکهای ام تانکهای تی تانکهای میانبرد تاو تاکسی تایرهای اف تایمز تبلیغات تبلیغات عمومی تجاری و صید مروارید تجهیزات CBR تجهیزات FMS نظامی تجهیزات ICA تجهیزات TAOSAT تجهیزات آتش نشانی تجهیزات آمریکائی تجهیزات آمریکایی تجهیزات ارتباطی تجهیزات استراق سمع تجهیزات الکترونیکی تجهیزات امنیتی تجهیزات انرژی خورشیدی تجهیزات برقی تجهیزات تدارکاتی دریایی تجهیزات تدارکاتی ساحلی تجهیزات جدید نظامی اروپایی تجهیزات حمل و نقل تجهیزات درمانی آمریکا تجهیزات دریایی تجهیزات رآکتور تجهیزات رادارهای دریایی تجهیزات رادیو تجهیزات رادیویی تجهیزات روسی تجهیزات ساخت آمریکا تجهیزات سفارت تجهیزات ش.م.ر تجهیزات ش.م.ر. تجهیزات عکسبرداری تجهیزات غیر ضروری نظامی تجهیزات فرستنده تجهیزات فنی تجهیزات مخابراتی تجهیزات مخصوص درون چاه های نفتی تجهیزات نظامی تجهیزات نظامی آمریکا تجهیزات نظامی آمریکایی تجهیزات نظامی ٬ مهمات ٬ قطعات یدکی ٬ لوازم لجستیکی تجهیزات نمک زدایی تجهیزات نیروهای زمینی تجهیزات هیدرولیک تجهیزات پشتیبانی زمینی تجهیزات پشتیبانی زمینی (جی.اس.ای) تجهیزات پل سازی تجهیزات پیچیده نظامی تجیهزات آمریکائی تخم مرغ تدارکاتی (لجستیکی) نظامی تراکتور تراکتور رومانیانی تراکتور مسی فرگوسن تراکتورهای کشاورزی ترموستات ها تريلر ام تريلر ام تری نیترو تولوئن (تی.ان.تی) تریبون تبلیغاتی تریلر تریلرهای ام11 تریلی تریلی های حمل تانک تسلیحات تسلیحات اتمی تسلیحات انفجاری اتمی تسلیحات تشعشعی تسلیحات دریائی اتومات تسلیحات روسی تسلیحات مدرن تسلیحات نظامی تسلیحات هسته ای تسلیحات و تجهیزات نظامی تسهیلات لجستیکی تسهیلات هوایی و دریایی تشک لوازم شخصی تفنگ تفنگ اتوماتیک تفنگ ام تفنگ تهاجمی AKM تفنگ ده گلوله ای انگلیسی تفنگ شکاری تفنگ ضدهوایی خود کششی تفنگ های 130 میلیمتری تفنگ های 47 تفنگ های آمریکایی تفنگ های اتوماتیک تفنگ های اتوماتیک براونینگ تفنگ های ام تفنگ های ام یک تفنگ های ساچمه ای تفنگ های شکاری پر قدرت تفنگ های طرح لهستانی 47 تفنگ های ژ تفنگ های کالیبر 45% (ام تفنگ ژ تفنگهای 175 میلیمتری تفنگهای آمریکایی ام تفنگهای اتوماتیک کلاشینکف تفنگهای بدون عقب نشینی 73 میلیمتری تفنگهای ضدهوایی تفنگهای کلاشینکف 47 تلفن تلفن محرمانه تلفن های GTE الکترونیکی ساخت آمریکا تلفن. تلفنها تلفنی تله تایپ تلویزیون تلویزیون مدار بسته تلویزیون ملی تلویزیون ملی ایران تلویزیون ها تلویزیون پاناسونیک تلویزیونی تلکس تلکس نامه تلگراف تلگرافها تلگرافی تلگرام تلگرام هوایی تماس تماس تلفنی تمبر پستی تنباکو تنیس تهران تهران ژورنال توت فرنگی توربین توربین ها توزیع نامه‌ توپ توپ 155 میلیمتری هوویتزر توپ 20 میلیمتری توپ 30 میلیمتری «ای. ام. اس. دی» توپ 8 اینچی هویتزر M110 توپ خودکششی توپ ضد هوایی توپ ضد هوایی 23/4 توپ ضد هوایی خود کششی 4 توپ ضدهوایی توپ ضدهوایی 57 میلی متری اس توپ ضدهوایی امرسون امراد توپ ضدهوایی وُلکان توپ های 155 میلی متری توپ های 175 م.م. توپ های 76 میلیمتری توپ های خود کششی ضدهوایی توپ های خودکششی توپ های زمین به هوا توپ های ضد هوایی توپ های ضد هوایی و رادارها توپ های ضدهوایی توپ های عظیم الجثه توپ های هویتزر 122 میلی متری 30 توپ های پدافند روسی توپ و تانک و مهمات توپخانه توپخانه سبک توپخانه سنگین توپخانه های سبک چتردار توپخانه های ضد هوایی توپخانه هویتزر 155 میلی متری قابل تحرک توپخانه هویتزر 8 میلی متری قابل تحرک توپهای سبک توپهای کششی 105 تپانچه تپانچه خودکار 9 میلیمتری 63 تپانچه سفید تپانچه های اتوماتیک 9 میلیمتری براونینگ تپانچه های اسپانیایی آسترا تپانچه های خودکار 9 میلیمتری 63 تپانچه های نیمه اتوماتیک تپانچه های کالیبر 38 جت جت F جت آموزشی ال جت آموزشی یو جت اف جت باری دور برد 76 جت بمب افکن آلفا جت بوئینگ 747 جت جنگنده جت جنگنده اف4 جت جنگنده بمب افکن جت جنگنده عراقی جت ملخدار جت میگ جت های آلفای فرانسوی جت های جنگنده جت های جنگنده عراق جت های جنگنده عراقی جت های جنگنده میگ جت های جنگنده نیروی هوایی ایران جت های عراقی جت های میراژ جت های نیروی هوایی جتهای جنگنده جرثقیل های بندری جزوات جزوه جنرال الکتریک جنگ افزار جنگ افزارهای رادیولوژیکی جنگ افزارهای شیمیایی و بیولوژیکی جنگده های فانتوم آمریکایی جنگنده «کفیر» جنگنده آلفا جت جنگنده اف جنگنده تاکتیکی اف جنگنده ها و بمب افکن های عراق جنگنده های F/16 جنگنده های اف جنگنده های اف پانزده جنگنده های تاکتیکی اف جنگنده های جاگوار انگلیسی جنگنده های شوروی جنگنده های عراقی جنگنده های فانتوم جنگنده های میگ جنگنده های پیشرفته میگ 23 جنگنده پیشرفته میگ 21 جهیزات نظامی آمریکا جوجه جيپ ام جیپ جیپ ام جیپ ها جیپ های AMC جیپ های ام جیپ های مخصوص حزب فداییان حشیش حفاظ فضادار حمل و نقل (کشتیرانی) خاک نشین خاکی خبرنامه خبرگزاری خبرگزاری فرانسه خدمات پستی خزر خشخاش خط آهن خط لوله خط لوله 20 اینچی خط لوله ایگات خط لوله نفت خط لوله نفتی خط لوله گازی و نفتی خط هوایی خطوط آهن خطوط با سیم خطوط تلفن خطوط لوله نفتی خطوط لوله و ترمینال های بارگیری خطوط لوله گاز خطوط هوایی خمپاره خمپاره 82 خمپاره انداز خمپاره انداز 155 میلیمتری خمپاره اندازهای 155 میلیمتری خمپاره اندازهای 60 میلیمتری 81 میلیمتری خمپاره و مسلسل سبک خودرو زرهی خودرو مرسدس بنز خودروهای 1/4 تنی M151 خودروهای M151A2 خودروهای M578 RECOVERY خودروهای ام خودروهای مسلح خودروهای نظامی خودروهای نظامی ام خودروی شورولت خودروی پلیس خوراکی دارو (مواد مخدر) دبلیو دراگن درخت درهای آهنی دستگاه Cargo Carrier ام دستگاه Heattreat دستگاه آزمایش فشار زیر دریایی های روسی دستگاه استریو سانیو دستگاه جیپ دستگاه حروف خوان چشمی دستگاه حمل دریایی ام دستگاه دروغ سنج دستگاه رادیو اکتیو دستگاه فلزیاب دستگاه مومی (استنسیل) دستگاه های Electronic Countermesures دستگاه های استراق سمع دستگاه های بی سیم SSB دستگاه های حفاری دستگاه های خنک کننده هوا دستگاه های رادیویی دستگاه های مادون قرمز دستگاه های نمک زدا دستگاه های نمک زدایی دستگاه های ویدیو دستگاه های پلی کپی دستگاه ورزش اسکی روی آب دستگاه پی آر دستگاه پیچیده ماکروویو دستگاه چاپ نگاتیو دستگاه گیرنده دستگاههای انفجار دستگاههای رادیویی و بهره برداری از کدهای ارتباطاتی دلار دو قایق گشتی هیدروفویل TURYکلاسASW دو هواپیمای 727 دو هواپیمای 737 دو یخچال برقی دوربین دوربین دید در شب مادون قرمز دوربین عکاسی دوربین ها و تجهیزات الکترونیکی دوچرخه دوچرخه ها دکل نفتی دی.سی دینامیت ذوب آهن رآکتور رآکتور 1200 مگاواتی رآکتور اتمی 70 مگاواتی رآکتورهای اتمی رأکتور اتمی رابط های ماهواره زمینی رادار رادار تبریز رادار حرارتی 360 درجه رادار دوربرد رادار«سونار وی. دی. اس» رادارها رادارهای دفاع هوایی رادارهای دوربرد رادارهای زمینی دوربرد رادارهای زمینی دوربُرد رادارهای پیچیده کامپیوتری فرانسوی راداری به نام 23/4 رادیو رادیو آمریکا رادیو ایران رادیو بی بی سی رادیو بی. بی. سی رادیو بی.بی.سی رادیو ترانزیستوری رادیو تل آویو رادیو تلفنی رادیو تلویزیون رادیو تلویزیون ملی رادیو تلویزیون ملی ایران رادیو تهران رادیو صدای آمریکا رادیو مسکو رادیو و تلویزیون رادیو و تلویزیون ملی ایران رادیو و تلویزیون و مطبوعات رادیو پکن رادیو پیک ایران رادیوها رادیوهای رادیوهای ترانزیستوری رادیوهای جیبی کوچک رادیوهای کمونیستی رادیوی رادیوی مخابراتی MX رادیویی راه آهن راَکتور اتمی راکت راکت های آرپی جی7 راکت و نارنجک راکتور راکتورهای اتمی راکتورهای هسته ای رزم ناو رسانه رسانه های آمریکا رله رنگ روزنامه روزنامه آیندگان روزنامه اطلاعات روزنامه انگلیسی زبان روزنامه رستاخیز روزنامه فرانسوی لوموند روزنامه ها روزنامه واشنگتن پست روزنامه کویتی روزنامه کیهان روزنامه کیهان اینترنشنال روزنامه کیهان بین المللی رولور رویتر ریل پرتاب زره پوش زرهی زمین به هوا زنجیر زيردريايي اس زیر دریایی زیر دریایی آمریکایی زیر دریایی آموزشی زیر دریایی اتمی حامل موشک های بالستیک زیر دریایی تهاجمی موشکی زیر دریایی های آلمانی زیر دریایی های کوچک زیر دریایی کوسه زیراکس زیردریائی زیردریائی های روسی زیردریایی زیردریایی AN کلاس F (دیزل تهاجمی) زیردریایی SS زیردریایی آلمانی کلاس HDW 1300 زیردریایی ها زیردریایی های آلمانی زیردریایی های کلاس TANG زیردریایی کلاس TANG زیردریایی کلاس کوسه زیردریاییهای زیردریایی‌های آلمانی زیو 23 میلیمتری سام ساواک سايدويندر  سایدویندر سدها سرنیزه سفینه های فضایی سلاح سلاح JAOR سلاح «Weasel Wild » سلاح «ای. ام. اس. دی» سلاح اتوماتیک 7/62 سلاح خودکار کلاشینکف سلاح روسی و آمریکایی سلاح ها سلاح های ASW سلاح های آمریکایی سلاح های اتمی سلاح های اتوماتیک سلاح های استراتژیک سلاح های انفرادی سلاح های جدید سلاح های خود کار سلاح های خودکار سلاح های روسی سلاح های سبک سلاح های سبک مجارستانی سلاح های شوروی سلاح های ضد هوایی سلاح های ضدهوایی سلاح های مختلف سلاح های هسته ای سلاح های هوایی سلاح های پیچیده سلاح های چینی سلاح های کنترل کننده جمعیت سلاح های کهنه و متروک سلاح های کوچک سلاح های کوچک تر سلاح های کوچک و مهمات 105 میلی متری سلاح ژ سلاح کمری سلاح یوزی سلاحهای اتوماتیک سلاحهای خودکار سلاحهای دریایی سلاحهای سبک ضدتانک سلاحهای سنگین سلاحهای شیمیایی سلاحهای ضد تانک سلاحهای ضد تانک PGR سلاحهای مدرن سلاحهای نیمه اتوماتیک سلاحهای هسته ای سلاحهای پیشرفته سلاحهای پیچیده سلاحهای کشتار دسته جمعی سنگ سه هواپیمای 747 سه کامیون مهمات سوار زرهی سوخت سفید سوخو 20 و 22 سوخو 7 سوپر نفتکش «ورلد آمباسادور» سوپرتانکر «ورلد امبسدور» سوپرتانکرکریم کلاس KRYM CLASS سکوی موشکی زمین به هوا سی سی. بی. اس سیستم HAWK سیستم LTD سیستم «هایزر» سیستم آماد هلیکوپتر سیستم تانکر استراتژیک کی.سی سیستم تانکرهای سوخت رسانی هوایی سیستم تسلیحاتی سیستم توپ های هویتزر سیستم تی سیستم خطوط ارتباطی,هواپیما سیستم دفاع هوایی عربستان سیستم دفاع هوایی موشک هاوک سیستم لیزری اتلیس 2 سیستم مخابرات تلفن سیستم مخابراتی مدرن سیستم مخابراتی گروه A. سیستم مدادی ( کربنی) سیستم موشکی بحرین سیستم موشکی هاوک سیستم ناوبری هوایی سنتو سیستم های آبیاری سیستم های الکترونیکی سیستم های الکترونیکی داده ها (EDS) سیستم های حرارتی و خنک کننده سیستم های دوربینی سیستم های موشکی دفاع هوایی سام سیستم های موشکی زمین به زمین سیستم های موشکی میلان فرانسوی و موشک های ضد تانک حرارتی سیستم های مولد سیستم های کنترل اسلحه سیستم پیشرفته رابط های رله رادیویی سیستمهای مخابراتی باسیم و بی سیم سیلندر سیم کشی سیمان سیگار شراب شرایک شرشن شرکت هلیکوپتر ایران شش فروند تانکرC 9 J 3 شلنگ آب پاش. شمشیر شناورهای محافظ دریایی شنی تانک ها شورلت شورلت 73 شکاری تاکتیکی شکر شیرهای نفتی صدا خفه کن صدا و سیمای ایران صدای آمریکا صدها دستگاه تانک صفحه گرامافون صنایع (IDRO) صنایع ساختمانی و الکترونیک صنایع فولاد و ذوب آهن صنایع هواپیمایی ایران صندوق های رأی صنعت اسلحه سازی صنعت نفت ضبط تلفنی ضبط صوت ضد تانک ضد زیردریایی هانیان ضد هوایی ضدهوایی طپانچه طیاره عصا عکس غذا فانتوم های F/4(اف فانتوم های اف فانسخه فرانس پرس فرانسوی فراگ روسی فرستنده فرستنده رادیوئی کوچک فرستنده‌های رادیویی فروند هاورکرافت فروند هواپیمای 16 فریگات های لوپوی ایتالیا فلزیاب فولاد فولکس واگن فولکس واگن سبزکمرنگ فونیکس فیلم فیلمها فیوز 40 میلیمتری قایق قایق LCM قایق آبی قایق آتش سریع پشتیبانی قایق اژدرافکن قایق تفریحی فایبر گلاس ساخت ایران قایق تندروی موشک انداز LA COMBATTANTE کلاس کمان قایق تندروی موشک انداز LACOMBATTANTE از کلاس KAMAN قایق توپدار قایق رودپیما قایق موشکی نوع رمضان Ramadan قایق نظامی قایق های LCM قایق های مجهز به سیستم موشک های هدایت شونده قایق های موشک انداز قایق های کوچک قایق های کوچک ساحلی قایق های گشتی LA COMBATANTE قایق های گشتی Zhuk قایق های گشتی انگلیسی قایق های گشتی تندروی فرانسوی LACOMBATTANTE قایق های گشتی موشک انداز قایق های گشتی کلاس LA COMBITANTE قایق گشتی قایق گشتی موشکی نانوچکا (Nanuchka)موشک زمین به زمین 2 قایق گشتی نوع شانگهای قایقهای فرانسوی زودیاک قایقهای گشتی OSAIIمجهز به موشکهای هدایت شونده قرآن قراردادهای مصر و اسرائیل قسمتهای یدکی پیچیده ارتشی قطار قطار باری قطار زیرزمینی قطارهای دیزلی قطعات هلیکوپتر و هواپیما قطعات یدکی قطعات یدکی اف قطعات یدکی هلیکوپتر قطعات یدکی هواپیما قطعات یدکی هواپیماهای اف قوطی های نیترات سدیم قوطی‌های قهوه لابراتوارهای بل لاو لنج ها لندرور لوازم حفاری تونل لوازم میکروسکوپی لوازم یدکی لوازم یدکی خط لوله لوازم یدکی نظامی لوله لوله توپ 175 م.م. لوله های بلند لوله های نفتی لوله یدکی توپ 175 م.م. لوله یدکی توپ 175 میلی متری لوله‌های آتشبار لوکوموتیو لکوموتیوها لکوموتیوهای دیزلی آمریکائی لگرام هوایی لیرز لیموزین لیموزین ضد گلوله لیموزین چایل ماشین ماشین آتش نشانی ماشین آلات ماشین آلات تولیدی ماشین آلات حفاری در آب های عمیق ماشین آلات حفاری نفتی روسی ماشین آلات سنگین برقی ماشین آلات فرآورده های مواد غذایی ماشین آلات و سیستم پیچیده صنعتی و اداری ماشین آلات ژاپنی ماشین آلات کشاورزی ماشین بیوک ماشین تحریر ماشین سیتروئن ماشین فورد قدیمی ماشین نویس ماشین ها ماشین های آ ب پاش ماشین های آب پاش ماشین های بافندگی ماشین های خصوصی ماشین های پلیس ماشین های گشتی ماهواره ماهواره جهانی ارتباطات رادیویی رومانی ماهواره زمینی ماکاروف 9 میلی متری ماکرویو مب افکن شکاری مب های آتش زا مترو مته مجسمه رضاشاه مجلات مجله مجله تایم مجله رنگین کمان محصولات غذایی محموله مهماتی محموله های نظامی آمریکایی مخابرات مخابرات دریایی مدارهای مجتمع مدارک مدل سدان مدل های جدید میگ 21 مر مرسدس بنز مرغ مرکب سری مس مسلسل مسلسل دستی مسلسل سنگین مسلسل های آمریکایی مسلسل های اوزی مسلسل های دستی مسلسل های سبک یوزی مسلسل های نیمه خودکار «پورت سعید» مسلسل های کالیبر 50 مسلسل های کالیبر 50 مسلسلهای متوسط دگتاریف مسلسل و خمپاره مسلسل ژ مسلسل کالیبر 30 مسلسلها مسلسلهای 62/7 میلیمتری گوریانف مسلسلهای دستی سبک مسلسلهای کلاشینکف مسکن مشروبات الکی مصالح مطبوعات مطبوعات آمریکا مطبوعات فرانکلین مطبوعاتی معادن مقالات مقالات مطبوعاتی مقالاتی مقاله منفجر شونده های پیکرات منورهای بلژیکی مهر ورود و خروج فرودگاه مهرآباد مهره مهمات مهمات 120 میلیمتری مهمات تنگستن سوراخ کننده زرهپوش مهمات ضد زرهی مهمات و پشتیبانی مواد آتش زا مواد زائد اتمی مواد مخدر مواد منفجره مواد منفجره پلاستیکی موتور اف موتور دیزل موتور سیکلت موتور لنیکس موتور هلیکوپتر های بل 214 موتورسیکلت موتورسیکلت ها موتورها موتورهای J موتورهای J79 موتورهای «ام. تی. یو» موتورهای آلیسون موتورهای جت توربینی موتورهای جت جنرال الکتریک موتورهای دیزلی موتورهای کوچک توربوجت موتوری موج شکن بندر Marsaxlokk موسیقی موشك موشك استاندارد موشك اسپارو موشك ضد تانك دراگن موشك ضد تانك تاو موشك فونيكس  موشك هارپون موشک موشک (آر. پی. جی) موشک 15 موشک 150 کیلومتری موشک 200 کیلومتری«فلاور» موشک ORELIKONS موشک «HAWK» و «BWKKPUP» موشک «هارپون» موشک آی موشک استاندارد موشک انداز 21 موشک انداز ICBM موشک انداز زمین به هوا موشک انداز فراگ موشک انداز قابل حمل آرپی جی موشک انداز و تفنگهای بدون خان موشک اندازها موشک اندازهای زیردریایی MK موشک اندازهای سام (SAM) موشک اندازهای ضد تانک 35 میلیمتری موشک اندازهای کالیبر 3/5 موشک بالستیک موشک بالستیکی قاره پیما موشک تاو موشک راپیرسام موشک ضد تانک سگر (Sagger) موشک ضد موشک موشک ظفر موشک فرانسوی موشک فونیکس موشک ها موشک هارپون موشک هارپون [اژدر] موشک هاوک پیشرفته موشک های AIM موشک های PAPIER انگلیسی موشک های SHELLELAGH موشک های «دراگن» موشک های «هاوک» و «BIULLPUP» موشک های آی موشک های استینگر موشک های اسپارو موشک های اگزوست موشک های اگزوسه (Exocet) موشک های بالستیک قاره پیما موشک های تاو موشک های تاو AH موشک های دریا به دریا (اژدر) موشک های دستی سام موشک های زمین به زمین موشک های زمین به هوا موشک های زمین به هوای قابل حمل موشک های زمینی موشک های سام موشک های سطح به سطح 14 موشک های ضد تانک سوئینگ فایر Swingfire موشک های ضد تانک فرانسوی موشک های فراگ موشک های فونیکس موشک های فونیکس (ABS) موشک های لنس آمریکایی موشک های لونای روسی موشک های هارپون موشک های هارپون ABM موشک های هاوک موشک های هدایت شونده موشک های هدایت شونده اوزا موشک های هوا به دریا موشک های هوا به هوا موشک های پلاریس آمریکا موشک های پیشرفته هاوک موشک های کروز ضد زیردریایی موشک های کوتاه موشکهای اس اس 20 موشکهای جدید قاره پیما موشکهای زمین به زمین با برد 25 کیلومتر موشکهای سام موشکهای شوروی موشکهای ضد تانک آلمانی کبرا موشکهای ضد موشکهای کلاهک دار موشکهای ضد هوایی هاوک موشکهای ضدتانک بی اس موشکهای قاره پیما موشکهای هاریون موشکهای هاوک موشکهای هدایت شونده موشکهای هوا به هوای (سایدویندر و اسپارو و هوا به زمین) موشکهای پرشینگ موشکهای چند کلاهکه موشکهای کروز مکالمات (memcon) مکالمه تلفنی میراژ میراژ اف میلگرد و فولاد مین مین جمع کن مین روب مین روب ها مین های دریایی مینی بوس مینی کامپیوتر وانگ میوه میکروسکوپ الکترونی میکروفن میکروفن مخفی میکروفون میکروفیش میکروفیلم میگ میگ 19 میگ 21 میگ 23 میگ 23 و سوخو 20 روسی میگ 25 روسی میگ ها میگ های 23 میگ های خارج از رده 15 میگ های روسی میگ های عراقی میگهای 23 نابودکننده (SPRUANCE) ناتیا (Natya) نارنجک نارنجک انداز نارنجک انداز آر. پی. جی. 7 نارنجک اندازها نارنجک دستی نارنجک های تکه تکه شونده ضد تانک نارنجک های دستی نارنجک های گاز اشک آور 100 نارنجک گاز اشک آور نارنجکهای دستی اف نامه نامه هوایی نامه کددار ناو ناو آمریکایی «بارنی». ناو اسکورت ناو ایندیپندنت ناو جنگی ناو جنگی اتمی ناو جنگی دوزیستی ناو جنگی سامپسون آمریکایی ناو حامل موشکهای هدایت شونده دوربرد ناو خدماتی ناو دافع ناو سبک کرویزر ناو سمز (SEMMES) ناو سی.جی ناو مین یاب ناو هواپیمابر ناو هواپیمابر VTDL دارای موشکهای هدایت شونده ناو هواپیمابر آمریکایی فرانکلین روزولت ناو هواپیمابر ایندیپندنت ناو هواپیمابر فرانکلین روزولت ناو هواپیمابر مینسک ناو هواپیمابر کانستلیشن ناو پاسْوَر ناو پشتیبانی ناو پشتیبانی ناوگان ناو کانستلیشن آمریکا ناوشكن سي جي ناوشکن ناوشکن آرتمیز ناوشکن باقیمانده کلاس اسپراونس ناوشکن های اسپراونس ناوشکن های اسپروانس ناوشکن های سی.جی ناوشکن های موشک انداز آمریکایی ناوشکنها ناوشکنهای اسپروونس ناوها ناوهای آمریکایی ناوهای اسپروآلن ناوهای اژدرافکن ناوهای توپدار گشتی ناوهای جنگی ناوهای جنگی گیرینگ ناوهای دریایی انگلیسی ناوهای موشک انداز فرانسوی ناوهای مین جمع کن ناوهای نیروبر ناوهای هواپیما بر و ناوشکن ناوهای گشتی ساحلی ناوهای گیرینگ ناوچه ناوچه آلمانی ناوچه اژدرانداز هوچان ناوچه جنگی تندرو ناوچه سریع السیر ناوچه ضد جنگ افزارهای دوزیستی ناوچه مین یاب ناوچه های KRIVAKI ناوچه های Vosper ناوچه های آلمانی و هلندی ناوچه های اسپروآنس (DD 963) ناوچه های انگلیسی نیروی دریایی ایران ناوچه های رزمی اوزا ناوچه های کشتی ناوچه های گشتی روسی ناوچه های گشتی موشک انداز ناوچه کهنموئی ناوچه گشتی ناوچه گشتی رزمی ناوگان اف ناوگان اقیانوس پیما نشریات نشریات: «قانون تمدن» نشریه نشریه لوموند نشریه منچستر گاردین نشریه هرالد تریبیون نفت نفت خام نفت سفید نفت چراغ نفت کش «ورلد کمندر» نفت. نفتکش نفتکش «الریاض» نفتکش آمریکایی نفتکش ها نفر برهای زرهی نفربر نفربر زرهي 113 نفربر زرهی نفربر زرهی 2 نفربر زرهی پی ام پی 54 نفربرهای زرهی نفربرهای زرهی و توپخانه نقل نفتکش ها نقلیه های زرهی رزمی از نوع BMP نمره اتومبیل نوار نوار کاست نوارها نوارهای ویدئو نوارهای کاست نیرو از نوع 26 نیروگاه اتمی نیروگاه برق نیروی خورشیدی نیروی دریایی نیروی هوایی نیویورک تایمز هارزا هارپون هاورکرافت هاورکرافت و هلیکوپتر هاوك  هاوک هروئین هسته ای هفت تیر هفت تیرهای آدامیگ هفت تیرهای آسترا ساخت اسپانیا هفته نامه هلی کوپتر هلی کوپتر توپدار هلی کوپتر شینوک هلی کوپتر عراقی هلی کوپتر. هلی کوپترها هلی کوپترها قطعات یدکی هلیکوپتر هلی کوپترهای ارتش هلی کوپترهای ایتالیایی هلی کوپترهای دریایی هلی کوپترهای نظامی هلی کوپترهایی هلیکوپتر هلیکوپتر (MI هلیکوپتر 24 هلیکوپتر 24/25 هلیکوپتر 6 هلیکوپتر 8 هلیکوپتر ضدمین آر.ایچ هلیکوپتر لنیکس هلیکوپتر لینکس (Lynx) هلیکوپتر میگ هلیکوپتر پلیس هلیکوپترها هلیکوپترها و هواپیماهای ارتش هلیکوپترهای 1 هلیکوپترهای AH هلیکوپترهای ASW هلیکوپترهای RH53D هلیکوپترهای RH53D؛ هلیکوپترهای بل 214 هلیکوپترهای تهاجمی 8 هلیکوپترهای توپدار هلیکوپترهای توپدار 24 هلیکوپترهای توپدار سی هلیکوپترهای توپدار پیچیده 24 هلیکوپترهای رزمی 24 هلیکوپترهای سی هلیکوپترهای مجهز به موشک ضد زیر دریایی هلیکوپترهای نظامی هلیکوپترهای هوانیروز هلیکوپترهای گشتی هلی‌کوپتر هوابرد هواپيماهاي ايوكس هواپیما هواپیما F3 هواپیما میگ هواپیماها هواپیماها و تجیهزات نظامی آمریکا هواپیماها و کشتی ها هواپیماهای هواپیماهای اف هواپیماهای 14 هواپیماهای 16 هواپیماهای 4 هواپیماهای 65 هواپیماهای 707 هواپیماهای 707 و 747 هواپیماهای 727 هواپیماهای 747 هواپیماهای 747 و 707 هواپیماهای 747 پان آمریکن هواپیماهای 95 هواپیماهای A هواپیماهای F هواپیماهای P هواپیماهای «اوروگان» هواپیماهای آ هواپیماهای آب هواپیماهای آر. اف هواپیماهای آر.اف هواپیماهای آمریکایی هواپیماهای آواکس (E هواپیماهای اسرائیلی هواپیماهای اسکای هاوک هواپیماهای اف هواپیماهای اف4 هواپیماهای افغانی هواپیماهای ای.ام.اس.تی هواپیماهای ایوکس هواپیماهای باربری هواپیماهای باربری دوربرد هواپیماهای باری هواپیماهای باری 40 هواپیماهای بسیار پیشرفته اف هواپیماهای بمب افکن هواپیماهای بوئینگ هواپیماهای تام کت هواپیماهای تام کت اف هواپیماهای ترابری هواپیماهای جت هواپیماهای جنگنده هواپیماهای جنگنده سوریه هواپیماهای جنگنده میگ هواپیماهای جنگی هواپیماهای حامل موشکهای کروز هواپیماهای رادار هواپیماهای روسی هواپیماهای سی هواپیماهای شناسایی هواپیماهای شناسایی تاکتیکی هواپیماهای شناسایی سبک هواپیماهای شکاری مدرن هواپیماهای عراقی هواپیماهای غیرنظامی هواپیماهای فرانسوی هواپیماهای مختص سوخت رسانی هوایی هواپیماهای مراقبتی پ هواپیماهای مسافربری هواپیماهای میگ هواپیماهای نظامی هواپیماهای نظامی آمریکا هواپیماهای هاکرهانتر Hawker Hunter هواپیماهای پان آمریکن هواپیماهای کوچک هواپیماهای کوچکتر باری 141 هواپیماهای گشتی عمان هواپیماهای یو هواپیماهایی اف هواپیمای هواپیمای 126C هواپیمای 12C هواپیمای 130 هواپیمای 141 هواپیمای 38 هواپیمای 5 هواپیمای 747 هواپیمای 747 پان آمریکن هواپیمای ASW پی هواپیمای C هواپیمای C141S هواپیمای F هواپیمای c/130 هواپیمای آر. اف هواپیمای آر.اف هواپیمای آمریکایی هواپیمای آموزشی 22 هواپیمای آموزشی ال هواپیمای اجاره ای ایرباس هواپیمای ارتشی هواپیمای اف هواپیمای ای هواپیمای ایرباس هواپیمای ایرفرانس هواپیمای ایرفلوت مسکو هواپیمای ایلیوشین هواپیمای باربری 130 هواپیمای باری 26 هواپیمای باری 40 هواپیمای باری 76 هواپیمای باری ای.ام.اس.تی./سی هواپیمای باری ترانسال سی هواپیمای باری متوسط آنتونوف هواپیمای بازرگانی هواپیمای بزرگ ترابری هواپیمای بمب افکن و جنگنده هواپیمای بوئینگ 707 هواپیمای بوئینگ آواکس هواپیمای تاکتیکی درجه یک هواپیمای توربین ملخدار هواپیمای تی هواپیمای جت هواپیمای جمبوجت هواپیمای جنگی هواپیمای جنگی اف هواپیمای دارای سیستم هشدار و کنترل هوایی (ایوکس) هواپیمای دربست ارفرانس هواپیمای دربستی 707 پان آمریکن هواپیمای دریایی هاریر هواپیمای دوربرد تی یو هواپیمای دی سی هواپیمای سوخت رسان و باری هواپیمای سی هواپیمای شاهین هواپیمای شناسایی 95 هواپیمای شناسایی RF4E هواپیمای غول آسای C هواپیمای مصری هواپیمای ملخی هواپیمای میان برد تی یو هواپیمای میراژ 1 فرانسوی هواپیمای میگ هواپیمای میگ 21 هواپیمای میگ 23 هواپیمای میگ 32 هواپیمای نظامی 12 هواپیمای هاریر عمودپرواز هواپیمای پرنده آواکس هواپیمای پرواز آیروفلوت هواپیمای پشتیبانی زمینی 10 هواپیمای پی هواپیمای پیشرفته آواکس هواپیمای پیشرفته آواکس دوسپرانس هواپیمای ک. ال. ام 437 هواپیمای کرایه ای هواپیمای ۷۴۷ هواپیمای12C هواپیمایی هواپیمایی اف 5 هواپیمایی شوروی ایرفلوت هواپیمایی غیرنظامی هواپیمایی ژاپن هوایی هاک هوایی و شوسه هويتزر ام هویتزرهای خودکششی 155 میلی متری هیلکوپترهای توپدار 24 هیکوپتر عراقی و 120 میلیمتری توپهای 122 میلیمتری و 15 F و اف و اف5 و توپهای ضدهوایی 4/23 و سلاح هدایت شونده ضد تانک سوینگ فایر.کشتی های تسلیحاتی رمضان و سی و هلیکوپترهای می واشنگتن پست وانت وانت بار کوچک وانت فولکس واگن وانت های کوچک واگن های راه آهن واگنهای تراکتور وسائط نقلیه وسائل مخابراتی وسایط نقلیه وسایط نقلیه ترابری وسایط نقلیه دودزا وسایط نقلیه نظامی روسی وسایل آتش زا وسایل ارتباط جمعی وسایل ارتباطات امنیتی وسایل الکترونیکی وسایل الکترونیکی مخصوص هواپیما وسایل انگلیسی و آلمانی وسایل جنگی وسایل حمل و نقل توریستی اسرائیل وسایل حمل و نقل نظامی وسایل رادیویی وسایل زرهی وسایل فنی وسایل مخابراتی و مخفی وسایل نقلیه روسی وسایل نقلیه زرهی 20 M و 8 M وسایل نقلیه زمینی وسایل ژاپنی وسایل گشتی ساحلی وسیله حفاری آمریکایی (8 اس پولاد) وسیله حفاری روسی وسیله نقلیه وسیله نقلیه شخصی وسیله نقلیه شناسائی آبی 2 وسیله نقلیه شناسایی رزمی اسکورپیون ولکان (توپخانه ضد هوایی) ویدئو ویزا ویلدویزل ٬ توپخانه صحرایی ٬ راکت پاتریوت پارچه پاسپورت پاسپورت مراکشی پالایشگاه پالایشگاهها پالایشگاههای اروپایی پان امریکن پانزده پاکتهای دوبل پایگاه اف پتروشیمی پتو و غذا پتکها پدافند هوایی پرتاب کننده های نارنجک پرواز آلیتالیا پرواز لوفت هانزا پرواز هواپیماهای تانکر 747 پروازهای MAC پروانه پرینس پورت پست پست APO پست سیاسی پست هوایی پستی پشتیبانی رزمی پلیس پلیموت فیوری پمپ بنزین ها پمپ ها پمپ و تأسیسات آبی پنج فروند هلی کوپتر پوشاک پول پول قبرسی پپسی کولا پکنکنی ال اس تی پی پیاده موتوری پیامهای تلفنی پیپ پیک پیکان سفید پیکان کوچک چادر چاقو چاپ مومی چاپ کامپیوتری چای چتر نجات چترنجات چماق چماق و چاقو چند ناو اسکورت (Scorts) چهار چهار بوئینگ 727 و دو بوئینگ 707 و سه بوئینگ 737 چوبدستی ژ ژ3 ژانراتورهای سد رضاشاه کبیر ژنراتور ژنراتور 310 مگاواتی ژنراتور برق ژنراتورها ژورنال ژیان ک دستگاه تلویزیون قابل حمل سیاه و سفید پاناسونیک مدل BF 238 کابلی کاتیوشا و موشک اندازهای مرکب 102 میلیمتری کادیلاک کارخانه بلبرینگ سازی کارخانه ذوب آهن کارخانه های گاز سوز کارخانه پلی آکریل دوپانت کارخانه گاز مایع نفتی کاغذ کاغذ کاربن کالیبر 22 کالیبرها برای کبری و تاو کامپیوتر کامپیوتر بالستیکی کامیون کامیون آلمانی کامیون حامل مسلسل های کالیبر 0/30 کامیون حمل و نقل TIIZ کامیون ساویم کامیون سنگین کامیون مهمات کامیون ها کامیون های M825 کامیون های ام کامیون های بارگیری کامیون های تاترا کامیون های نظامی کامیونها کامیونهای ترانزیت حامل علامت تی. آی. آر کانال های گریز کانتینرها کتاب ها و کتابچه‌ ها. کتابچه ها کد باز تلفنی یا تلگرافی کرایسلر کرجی های 420 تن متریک کره کشتی کشتی (Polnocny کشتی «پلنگ» کشتی آمریکایی لاسال من کشتی از نوع 993 کشتی استقلال آمریکا کشتی باربری کشتی تخریب کننده سپورانس کشتی ترانس کشتی حامل کانتینر کشتی دربارنتس کشتی فریگیت (Frigate) کشتی مسافر بری کشتی مسافربری کشتی مین جمع کن کشتی نظامی کشتی نفت سوز کشتی ها کشتی های CG کشتی های USS DAVIS و کشتی FURER USS کشتی های [اسپراونس] کشتی های آرتمیز کشتی های آلمانی کشتی های آمریکایی کشتی های اسپراونس کشتی های ایرانی کشتی های تجاری کشتی های حمل کننده کلوخه صنعتی کشتی های دولتی کشتی های دی کشتی های ساخت شوروی کشتی های شوروی کشتی های قاره پیما کشتی های ماهیگیری کشتی های ماهیگیری ژاپنی و روسی کشتی های نیروی خاورمیانه ای کشتی های نیروی دریایی کشتی های پشتیبانی لجستیکی کشتی های گشت زنی کشتی های گشتی کشتی هواپیمابر کشتی پشتیبانی [ضد زیردریایی] ASW کشتی کروز KRCSTA کشتی کروز کلاس اسپراونس کشتی کورنلیاس گیلیان کشتی های بازرگانی کشتیهای SPRURANCE کشتیهای بادی کشتیهای تجاری کشتیهای تجاری تأسیسات علمی و صنایع نظامی کشتیهای تعمیرگاه کشتیهای جنگی کشتیهای جنگی روسی کشتیهای ماهیگیری کشتیهای نفتکش کشتیهای نیروی دریایی کفیر کلاشینکف کلاشینکف روسی کلاشینکوف کلاه خود کلاهک 750 کیلوگرمی کلاهک اتمی کلاهک های جنگی کلاهک های هسته ای کلاهک هسته ای کلت کلت اتوماتیک 62/7 میلیمتری توکارف کلت رولور کلت های توکاروف کلت های دستی کلت های کمری کالیبر 45 کلمبیا کمپ دیوید کمپرسورهای روسی کندر کنفرانس مطبوعاتی کوسه کوپن کوکتل مولوتف کوکتل مولوتوف کُلت کالیبر 45 کپسول های گاز کی 47 کیف کلاس KEEVCLAS کیفهای فونوگراف (دستگاه ضبط صدا) کیهان کیهان انگلیسی کیهان اینترنشنال کیوسک گارد گاردهای ارتش و موانع سیم خاردار گاز گاز اشک گاز اشک آور گاز اشک آور «پارت دریان» گازهای سیلندری گازوئیل گاو گاوصندوق گاوصندوق های فولادی گردان هاواک گردانهای تانک گردانهای موتوری تفنگدار گزارش بی بی سی گل ارکیده گلوله گلوله آرپی جی گلوله توپ گلوله های تیربار گلوله های ضد زرهی گلوله های پلاستیکی گندم گورخر صلح ( 16 گوسفند گوسفندان گوشت یخ زده گیرنده تلویزیونیایستگاه تلویزیونی گیرنده رادیویی گیوتین یا سلاحهای هوا به زمین یخچال یدک کش یدک کش(نوع اقیانوس پیما یوزی یونایتدپرس یک دستگاه تلویزیون یک دستگاهW&E یک فروند تانکر یک فروند هواپیمای سی ۴ ۴۸ ۵