تحلیل سفارت آمریکا از نهضت شیعه و روحانیت در ایران

مقدمه

با توجه به اینکه اسناد لانه جاسوسی اکثراً حاوی اخبار یا گزارش‌های تحلیلی کارگزاران و گزارشگران سفارت آمریکا در ایران و یا بعضاً مقامات وزارت خارجه آمریکا در واشنگتن می‌باشد، با این حال در لابلای اسناد، با سندهایی روبرو می‌شویم که جنبه تحلیلی آن بر جنبه گزارش یا خبری آن غلبه دارد.

این نوع از اسناد که در طرح ریزی‌های کلان و راهبردی آمریکا علیه ایران نقش مؤثری داشته، در موضوعات مختلفی ازجمله تحلیل نهضت شیعی و روحانیت در ایران، قابل شناسایی و استفاده است.

در سندی که به تاریخ 14 بهمن 1356 توسط سولیوان (آخرین سفیر آمریکا در ایران) تنظیم شده است، نکات بسیار مهمی درباره تحلیل نهضت روحانیون شیعه در ایران آمده است که بوسیله آن میتوان به برداشت آمریکایی‌ها نسبت به مقولاتی همچون «شیعه»، «نهضت»، «انقلاب»، «روحانیت» و «امام خمینی» پی برد.

در ابتدای این سند چنین آمده است:

«آنچه که می‌توان تا این تاریخ گفت این است که نهضت شیعی مذهب‌ها به رهبری آیت اللّه خمینی از سازمان یافتگی بهتری برخوردار است و برخلاف آنچه که دشمنان این نهضت بیان می‌دارند، اینان با داشتن زمینه فکری خاص قادر به مقاومت در برابر کمونیسم هستند. این امر در افکار مردم ایران ریشه ای عمیق‌تر از ایدئولوژی‌های غربی و حتی کمونیسم دارد»(1)

همواره یکی از مهمترین اشتباهات آمریکایی ها در تحلیل نهضت مردم ایران و انقلاب اسلامی، مقایسه ایدئولوژی اسلامی با کمونیسم است. آمریکایی ها که در سالهای منتهی به پیروزی انقلاب اسلامی با شوروی در حال جنگ سرد بودند و کمونیسم را برای خود خطری جدی می دانستند، جریان اسلامی را نیز با کمونیسم مقایسه میکردند.

در نامه ای سری از طرف جان واش برن به جورج در تاریخ 27 شهریور 1357 «آن جلسه ممکن است این فکر را ایجاد کند که شیعه و روحانیت شیعی به طور کل و ذاتا مرتجع هستند. در حقیقت بی تفاوتی های رسمی شیعه درباره سیاست، این را برای پیروانش ممکن می سازد که از شکل های گوناگون حکومتی حمایت کند. شیعه در اصل ملی گرا است چرا که آن نمایانگر تطبیق اسلام با خواست ایرانیان به داشتن مذهبی از آن خود بود که تحت تسلط اعراب نباشد. علاوه براین مذهب شیعه بالقوه با حکومت ها و موقعیت های جدید بیشتر سازگار است تا مذهب سنی چرا که معتقد است که باب اجتهاد هنوز گشوده است، اگرچه تشیع به طور نظری اجتهادات دین شناسی را که در قرآن یا در تعالیم رسول یافت نمی شود، منع می کند. اختناق دینی شاه در ایران باعث شده است که گروه های عمده و اصلی شیعه، در راه دفاع از خویشتن دگماتیک و محافظه کاران عمل کنند. درست آن طور که مذهب کاتولیک رومی در کشورهای کمونیستی شده است. من شیعه را از لحاظ اجتماعی محافظه کار ولی از لحاظ سیاسی، دارای کشش ذاتی ضد استبدادی می بینم به خاطر این مطلب، در ایرانی که در آن آزادی برای مذهب و تشکیلات مذهبی و احکام مذهب و آزادی ابراز عقاید مذهبی در زمینه سیاسی وجود دارد. من انتظار دارم مثل ترکیه و اسرائیل، یک حزب وفادار به مقام های محافظه کار مذهبی، خصوصا در مسایل اجتماعی و هم چنین تعدادی دیگر در عرض طیف سیاسی وجود داشته باشد که اشخاص معتقد، بدون اینکه زیاد احساس تخطی از عقاید مذهبی خود بکنند یا مورد مخالفت رهبران مذهبیشان واقع شوند، به آن تعلق داشته باشند.»(ج1، ص790)

پی نوشت:

1. اسناد لانه جاسوسی، جلد1، ص686